Sanskrit ‘Tapasvini’ Canto-1 (तपस्विनी महाकाव्यम्, प्रथम-सर्गः/डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः)

(‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, प्रथम-सर्गः/डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः/Sanskrit Tapasvini, Canto-1)

TAPASVINI     

Original Oriya Epic Poem 

By : Poet Gangadhara Meher (1862-1924)

Complete Sanskrit Translation By : Dr. Harekrishna Meher 

*

[Published by : Parimal Publications, 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007,

ISBN: 978-81-7110-412-3.  First Edition  2012.]

= = = = = = = = = = = = = = 

(Book Jacket, Left Inner Side Note by Publisher)

Svabhava-Kavi Gangadhara Meher (1862-1924) famous as ‘Prakriti-Kavi’, Poet of Nature,   in Oriya Literature, possesses a special unique excellence and for his poetic significance, he is regarded as one among the illustrious makers of Indian Literature.

‘Tapasvini’, an eleven-canto Oriya epic poem, is considered as a great classic and the best creation of Gangadhara. This Ramayana-based Kavya elucidates the post-banishment episode of Sita’s later life in the hermitage of Sage Valmiki. With own innovative muse, the poet has depicted Sita as Tapasvini, a Lady Ascetic, who even if repudiated by his husband-king Rama, observes utter penance for his all well-being. The poet has established the glory of a devoted wife steeped in Indian culture.

The present book comprises Tapasvini’s Complete Sanskrit Translation done by Dr. Harekrishna Meher with a critical and elaborate discussion on this mahakavya. This Sanskrit Tapasvini verily deserves a unique figure with modern new style in the sphere of Sanskrit Literature.

*

(Book Jacket, Right Inner Side Note)

‘तपस्विनी-महाकाव्यं स्वभावकविना कृतम् ।

गङ्गाधर-मेहेरेण  रङ्गायितं सुवर्णकम् ॥ 

जानकी नायिका यत्र श्रीराम-सहधर्मिणी ।

सती-शिरोमणी साध्वी पतिव्रता तपस्विनी ॥

सर्गा एकादश ख्याताश्छन्दोरागैरलङ्कृताः ।

ग्रन्थाद्यं प्रार्थना-वस्तुनिर्देशात्मक-मङ्गलम् ॥

निर्वासनोत्तरं वृत्तं रामपत्न्याः प्रकीर्त्तितम् ।

सीतायाश्च तपश्चर्या-विभा कवेरभीप्सिता ॥

वाणी भावमयी स्निग्धा प्रधानः करुणो रसः ।  

दर्शनीयं निसर्गस्य चित्रणं चात्र मञ्जुलम् ॥

मौलिकोद्भावना भाति  कवेरत्र स्वतन्त्रता ।

सौरभं भारतीयं च सांस्कृतिकं सुसम्भृतम् ॥

सीता-चरितमाश्रित्य विशेषेण विनिर्मितम् ।

वक्तुं हि शक्यते काव्यं सीतायनमिति स्मृतम् ॥

ओड़िआ-मूलभाषायाः कृतः संस्कृत-भाषया ।

मम काव्यानुवादोऽयं मोदयतु सतां मनः ॥’

* हरेकृष्ण-मेहेरः

(From ‘Praak-Kathanam’ of  Sanskrit Tapasvini Book)

= = = = = = = = = = = = = =

Tapasvini  [Canto-1]

This Canto-1 has been taken from pages 47- 64 of my Sanskrit ‘Tapasvini’ Book. 

*

For Introduction, please see : ‘ Tapasvini-Mahakavyam: Ekam Aalokanam’

Link  : http://hkmeher.blogspot.in/2011/07/gangadhara-mehers-tapasvini-sanskrit.html
 = = = = = = = = =

तपस्विनी  (महाकाव्यम्)

ओड़िआ-मूल-रचना * स्वभावकवि-गंगाधरमेहेरः (१८६२-१९२४)

सम्पूर्ण-संस्कृतानुवादः * डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

= = = = = = = = =

प्रथमः सर्गः 

= = = = = = = = =

का त्वमयि ! ज्योतिष्मती

वेशं समुज्ज्वलं शुभ्रं बिभ्रती ?

विजितेन्द्रनील-कान्तयस्त्वदीयाः

कुन्तला विराजन्ते कमनीयाः ॥

कलेवर-कान्ति-र्भिन्दाना

तव शुभ्र-सूक्ष्म-परिधानम्

कुरुते नितरां प्रकाशमाना

हृदये मे समाह्लाद-प्रदानम् ॥

किमु कौमुदी घनीभूता सती

त्वं वर्त्तसे मूर्त्तिमती ?

लुठति कुन्तल-कैतवाद् ध्वान्तं

पद-द्वये त्वदीये सदानतम् ॥

सुविरला भास्वरा मनोहराः

ग्रह-तारका-निकराः

रत्न-विभूषण-रूपा विद्यन्ते

समलङ्कुर्वन्तः कलेवरं ते ॥

अमिताः प्रसून-हाराः शोभन्ते

धवलास्तव कण्ठ-स्थिताः ।

अद्भुत-कौशलेन  ते

समग्राः  सुग्रथिताः ॥

तव शुभाङ्ग-सौरभं सम्प्राप्य प्रीतिदम्

जायते जगत् सकलं मुग्धमिदम् ।

प्राणेषु मे समुपगता

स्फुटं लसति प्रफुल्लता ॥

आवर्जयसि वस्तु किं धृत्वा स्वहस्ते,

निपीय तन्मानवाः

ज्योतिष्मन्तः सञ्जायन्ते

दैवत-प्रतीकाशा दीप्तावयवाः ॥

का मन्त्र-दीक्षा पुन-र्दीयते

त्वया जनेषु चित्वा नितरामर्हान् ?

क्षपितान्धकारैस्तैः सृज्यते

प्रकाश-राशि-र्महान् ॥

विकसन्ति ते चरणाङ्के सरसानि

धवलानि तामरसानि ।

तस्मात् सार्थकतां नाधिगच्छति

कौमुदीति नामोदीरणं त्वां प्रति ॥

जीवन-सरो मे दारिद्र्‌य-पङ्कभरम्

जञ्जालाब्दपुञ्ज-वारिभिराविलं तस्योदरम् ।

विन्दत् सन्दर्शनं शरत्-सन्निभायास्तव

तन्नूनं प्रसन्नतामुपैति स्वत एव ॥

प्रफुल्लतां गच्छति

मदीयं हृदयारविन्दं व्यापि ।

देवि ! त्वत्पद-सम्पत् सम्प्रति

तेन किमु खलु सम्प्रापि ?

त्वत्पद-स्पर्शात् संवृत्ताः

ममासवो नितरां विमोहिताः ।

कुरु त्वं स्वेच्छया

विचार्यते यत् समीचीनं त्वया ॥

वाल्मीकि-मुन्याश्रमं प्रति मनः

त्वरते धावन-रतमात्मनः

दर्शनमवाप्तुं सीतायाः

सत्या निर्वासितायाः ।

कीदृशं सा स्वयम्

असीव्यन् निजं जीर्ण-हृदयम् ?

जीवितं व्यतीतवती

कीदृशं केन साकं वा सती ?

अयि दयामयि ! त्वया

शक्तिर्मे प्रदीयतां कृपया ।

पवित्रतामेतु मनो दर्शनं कृत्वा,

करस्तु लिखित्वा ॥

प्रवहति काननाभ्यन्तरे भागीरथी सुभगा

पश्चिम-पुलिनोच्छलित-तरङ्गा,

विपिन-दृश्य-सन्दर्शन-तत्परा

व्याकुल-प्राणा चरणौ क्षिपन्तीव पुरस्सरा ॥

तीरे तस्या गभीर-दुःखाभिभूता

विद्यमाना वैदेह-सम्भूता

आसीन्  निरीक्षमाणा

प्राचीमभिलक्ष्य पतिप्राणा ॥  (१)

प्रवहन्नजस्रं नयनास्र-निष्यन्दः

उपर्युरसो निरर्गलमासीत् पतितः,

यथा पाथोदः

प्रतीच्यां दिशायां समुत्थितः

प्लावयति चरम-पर्वतम्

वारिधारा-सम्पातैरविरतम् ।

वारणेन्द्र-कर-वारिबिन्दु-निकरो यथा

सरस्या उरसि पतन्नविरलं सर्वथा

क्लेदयति नलिनम्

सन्ध्याकालीनम् ॥

‘हा नाथ !’ इति व्याकुलं

समुदीरयन्ती मृदुलं

मेदिनी-तले विवशा समुपविशन्ती

उत्तानमपतन् निश्चेतना सती ।

नासीत् कोऽपि घटिते एवंविधे

तस्या धारणार्थं सविधे ॥

परिचारिकाः शत-शत-मिताः

आसन् यस्याश्चरण-सेवायां नियोजिताः,

तस्या दारुण-विपत्तिं द्रष्टुं नासीत्

एकाऽपि तत्र काचित् ॥

अहो ! भीषणा रीति-र्नियतेरियं यतः,

नायास्यति भीतिः कस्य हृदये पश्यतः ?

एतादृशं विलोकयत्

शकुन्त-वक्त्रेण काननमक्रन्दत् ॥

निश्वास-रूपेण तत्राधीरः

प्रावहत् प्रखरः समीरः ।

अभवत् सर्-सर्-स्वरः

प्रश्वास-रूपः श्रुति-गोचरः ।

पल्लव-सकलं विचलितमभवत्

कारुण्य-कल्लोलवत् ॥

इतस्ततः पश्यन्तश्चकितेक्षणाः

हरिणा अतिष्ठन् व्याकुलान्तःकरणाः ।

जनन्याः क्रन्दनमवलोकयन्तः

तस्य तात्पर्यमजानन्तः

यथा सन्तानास्तस्याः

भवन्ति व्यस्त-हृदयाः ॥

नियते-र्विरुद्धं योद्धुं तत्परः

प्रखरमगर्जत् तृणराजः करवाल-करः ।

मुहुर्मुहुः कम्पयन् बाया-कुलाय-निषङ्गकम्

बहिराकर्षदिव पर्ण-सायकम्  ॥

वेपमान-धुनी-कल्लोल-समुद्गताः

न्यपतन् पुलिने त्यक्तोर्मि-शीर्षाः पृषताः ।

वीची-तोपेषु सीसक-गोलिकाः पूरयन्ती

नियतिं प्राहरदिव भागीरथी क्रुद्धा सती ॥

सरोवराभ्यन्तरे चञ्चलं

विचलितं शतदल-सकलं

रचिताम्भोरुह-व्यूहमभवद् रण-प्रवणम्

प्रहृत्य भृङ्ग-मार्गणम् ॥

कानन-प्रसूनानि  परिहृत-वृन्तानि

वसुधा-तले निपत्य समस्तानि

पांसु-विलिप्तानि  परस्परम्          

प्रारभन्त मल्ल-समरम् ॥         

छित्त्वा नियते-र्बन्धनम्

ऊर्णनाभ-तन्तु-रूपं तरसा,

प्रादर्शयत् स्फुटमास्फालनम्

वल्लरी कोपाविष्ट-मानसा ॥

भग्न-हृदयः शीर्ण-तनुः

धावन् द्रुतं स्तनयित्नुः

समायातस्तत्र सक्रोधम्

स्वकीय-दलबलेन सार्धम् ॥

व्यक्त-रुष्टेक्षणेन  तेन

कृत-गम्भीर-गर्जितेन

नियतिमुद्दिश्य प्रदर्शितम्

तर्जनं कोप-जर्जरितम् ॥

मुहुर्मुहुः सिञ्चन् सुशीतलं

बिन्दुबिन्दु-मृदु-जलं

स जीमूतः सत्यानने

चेतनां प्रत्यानयत् तज्जीवने ॥

साध्वी-कुलवध्वाः सर्वं दुर्विपाकं पश्यता

कृतं निलीनं स्वमुखं सलज्जं खर-मयूखवता ।

सकलाभि-र्दिशाङ्गनाभिः

निषण्णाभि-र्विषण्ण-लपनाभिः

वितत्य स्तनित-रुदितम्

व्योम-मण्डलमकारि प्रकम्पितम् ॥

कियत्-क्षणानन्तरं

प्राप्त-चेतना नैराश्य-ग्रस्त-हृदया

निरैक्षत दश-दिक्षु कातरं

महादेवी वैदेह-तनया ॥

दिशाः समस्ता रामचन्द्रमय्यः

दृष्टि-गोचरा अभवन् ।

समुपविष्टो भर्त्ता स्वीयः

विषाद-ग्रस्त-हृदयः सन् ॥

पुरतः प्राञ्जलि-र्विद्यमानः

सुधीरः सुमित्रा-सन्तानः ।

उभयो-र्नयन-युगलम्

गतमश्रु-निष्यन्दतामविरलम् ॥

प्रष्टुं वार्त्तां सीतायास्ततः

न पारयति रघुपतिः ।

वक्तुं सौमित्रि-वक्त्रतः

न स्फुरति कापि वर्ण-ततिः ॥

यदा व्यलोकि तया दिवाकरः,

दृष्टस्तदा तपनोत्सङ्गे रघुनन्दनः

आस्ते विनत-वदनः

मस्तक-न्यस्त-करः ॥

भागीरथीं प्रति

तस्या नयने पतिते सम्प्रति,

अभवद् दृक्-पथ-गोचरः

भगीरथमनुगच्छन् रघुवरः ॥

गङ्गा-प्रवाह-तुल्यानि

श्रीराम-नयन-तोयानि ।

तत्र सकृत् निमज्जति स महीभृत्,

कदा पुनः प्लवमानः सकृत् ॥

प्रत्यावर्त्त्य ततः सहसा

दृष्टिं स्वगर्भोपरि निधाय सा

समवर्षत् स्वयम्

नेत्र-नीरं निरर्गल-रयम् ॥

निशाम्य तदा श्यामलं

सर्वं दूर्वादलं

सङ्कुचिता सती

प्रस्तरं प्रति प्रस्थानमैच्छत् ।

परन्तु तत्रापि नागच्छत्

स्वान्ते किञ्चिद् विचिन्तयन्ती ।

रोदनावेगावरोधनार्थं सर्वथा

मैथिलजा नाभवत् समर्था ॥

आर्त्त-व्याकुल-स्वरैः

विलापैः कारुण्यभरैः

वनस्थलं स्तब्धमकरोत् सरोदना

रामवधू-र्विदग्धवदना ॥

व्यक्तमासीद् दुःखिन्यास्तस्याः,

“ हा हा जीवितेश्वर !

करुणा-रत्नाकर ! स्नेहाम्बुधर !

कस्मिन् कुलग्ने गृहीतस्त्वया करः

मन्दभागाया अस्याः ?

अभवस्तदर्थं दारुण-दुःखाकरः ॥

अविदित्वा प्रभोः प्रभूत-महिमानं मया

रक्षितमासीत् कार्मुकमेकं गरिमाच्छन्नया ।

कृत्वा खण्डितं कोदण्डं तत्

अनायासमिक्षु-दण्डवत्

भावितवानासी-र्माम्

तस्य रस-माधुरीमनुपमाम् ॥

हे शूर-शिरोमणे !

विपिनस्थल-भ्रमणे

न मत्वा मां चरण-शृङ्खलां सप्रणयः

त्वमात्मना सार्धमनयः ॥

अङ्घ्रि-शृङ्खलामेतां

विधाय हृदय-हार-रूपामभिमतां

व्यहरस्त्वं तीर्थ-क्षेत्रेषु

आश्रमेषु च पवित्रेषु ॥

ममोपरि कानने समर्पितः

त्वया स्नेह-राशिरपरिमितः ।

कीदृशं वा विस्मरिष्यामि तम्

यो गभीरं प्रविष्टोऽस्ति मज्जीवितम् ॥

क्षुधार्ता भविष्यतीयं तुच्छा दासी

इति विचिन्त्य कानने

निरलसो नियतमासीः

त्वं नानाफल-मूलानयने ॥

पर्णासने सुप्ति-र्मम

न भविष्यतीति विचार्य

त्वया दोलिका प्रस्तूयते स्म

स्वीयाङ्क-पर्यङ्के नचिराय ॥

नगण्याया मे स्नेह-बन्धन-वशतः

त्वं महासिन्धुं विलङ्घ्य ततः

समारब्धवान् भीषणम्

दशवक्त्रेण सार्धं महारणम् ॥

त्वया तत्रानेके दृढ़ाः

महायुध-प्रहाराः सोढ़ाः ।

तत्कृत-क्षत-समुदायान्

त्वमासी-र्हृदय-हारं भावितवान् ।

हारस्य पदकानुरूपां विभाव्य माम्

अस्थापयो मध्यमणीं कृत्वा मनोरमाम् ॥

क्षत-चिह्नानि वीक्ष्य यदा

क्षोभः सञ्जातः स्वान्ते मम,

पीयूष-पूर्ण-वाक्यैस्तदा

मां निरन्तरं सन्तोषयसि स्म ॥

सुतरां निगदितं भवता,

‘समराध्वरे भीषणे शोणिताहुतिमर्पयता

त्वं खलु समधिगतासि मया

विभूति-र्दुर्लभा शुभाशया’ ॥

शिलीमुख-मुख-चिह्नानि

नाद्यावधि विलयं गतानि,

अहो ! सौभाग्य-विरहिता

अभवं भवतोऽहं विप्रयुक्ता ॥

तव हृदय-फलकात् कृपया

स्मृति-र्मदीया पराम्रष्टव्या ।

समायास्यति त्वन्यथा

तव प्रतिनिमेषमन्तर्व्यथा ॥

अस्मि काऽहं हेया ?

प्रजा-रञ्जनं  ते चिरञ्जीवतु ।

अहं म्रियै हत-भागधेया,

कलङ्क-विभञ्जनं ते भवतु ॥

अस्मात् सम्भविष्यति या

शाश्वती कीर्त्तिरक्षया,

स्थापय स्वहृदये चिराय

तस्या मूर्त्तिमविलयां निर्माय ॥

अंशुमानसौ दिवसकरः

वंश-जनयिता भवताम् ।

निरन्तरं स मुक्त-करः

कल्याण-वितरणाय जगताम् ॥

धरित्री-धात्री-रूपिणीयं भागीरथी

चिरन्तनी विश्रुता कीर्त्तिः कुलस्य ते ।

मामत्यजः खलु कीर्त्ति-सुरक्षार्थी,

कर्मेदं महाभाग ! तवानुरूपं विद्यते ॥

भवतः कीर्त्ति-पताकायां

स्थास्यति निश्चितमेतस्यां

पातकिन्या मे चित्रं शश्वत्,

परन्तु विषमं विचित्रमेतत् ॥

नाथ ! धिङ् मम जीवितम्,

त्वमस्पृष्ट-कलङ्क-लवः

नूनं मन्निमित्तम्

अपकीर्त्ति-भाजनमभवः ॥

विहाय त्वदीयं श्रीचरणम्

प्रपत्स्ये कुत्राहं शरणम् ?

देहं मे न दहति दहनः,      (२)

केन वा धक्ष्यामि पुनः ?

द्युतिं त्वदीयां धृतवानस्ति

दूर्वा-राशिरयम् ।

कानने तं परित्यज्य सम्प्रति

नेष्यामि कस्याश्रयम् ?

अनुग्रहस्ते प्रस्तरेऽपि फलत्यवितथम् ।  (३)

मामधिकृत्य वा कथम्

निग्रहं ताः सर्वाः

समवाप्स्यन्ति दूर्वाः ?

गर्भे मम स्थापितमस्ति यत्

त्वया रत्न-निधानं महत्,

तस्य सुरक्षण-निमित्तम्

न किमपि प्रतिविधानं निगदितम् ॥

दृढ़ासीदाशा निश्चिता

मम हृदये सम्पोषिता,

समर्प्य रत्नमिदं शुभास्पदम्

मण्डयिष्यामि प्रभोरुत्सङ्ग-पदम् । 

परन्तु व्योम-प्रसूनमेव

परिणामस्तदाशायाः सञ्जातः ।

धन्य-धन्यस्त्वं दैव !

तुभ्यं सहस्रकृत्वः प्रणिपातः ॥

पिता यस्य नृपति-र्महान्

विश्वेऽस्मिन् विशाल-कीर्त्तिमान्,

हे दैव ! का दशा विधास्यते

तदीय-पुत्र-कृते ?

सम्भवति दम्भोलि-पातः

शैल-काये खलु शतशः ।

घोर-शल्यं हा हा ! चेत् सञ्जातः

तेन साकं शैल-सन्निवासिनां विनाशः ॥

धन्यस्त्वं प्रभो ! त्वद्-वदनं

पीयूष-निष्यन्दो वर्त्तते ।

पीयूष-तुषाराश्म-सदनं

वस्तुतो हृदय-पर्वतस्ते ॥

सन्तापे पतितेऽपि तस्मिन्

त्वदीये हृदये स्वामिन् !

नान्यन् निस्सरति तवास्यात्

ऋते सुमधुरात् पीयूषात् ॥

निशम्य सहसा मे कौलीन-वृत्तान्तं

मन्ये, अवश्यमेवाभवत्

भवतो हृदयाभ्यन्तरे नितान्तं

दुस्सहं कष्टं महत् ॥

नोक्त्वा तथापि भाषां

एकपदामपि परुषां

मां परित्यक्तवान् नितराम्

आशां प्रदाय मधुभराम् ॥

ममार्जितमेव पातकमस्ति

मम दुःखराशे-र्जनकम् ।

स्मृति-मार्गं मे समागच्छति

सम्प्रति तत् पातकम् ॥

महिमार्णवं मे प्राणेश्वरं

मत्वा जनमितरं

‘त्राहि लक्ष्मण’ इति रवः

भावितो मया तन्मुखोद्भवः ॥

निम्न-मनसाऽहं लक्ष्मणं

निम्नं विचार्य तत्‌क्षणं

प्राहिणवं बलपूर्वकम्

मामक-प्राणकान्तस्यान्तिकम् ॥

मत्कृतेन तेन पातकेन निश्चितं

नाथस्य महिम-समेधनार्थम्

अस्याः पातकिन्याः घटितं

चिर-निर्वासनं यथार्थम् ॥

निर्दोषं लक्ष्मणं प्रति

तिरस्कारो यो मया निक्षिप्तः,

तस्य पुरस्कारः सम्प्रति

मया समुचितः समवाप्तः ॥

मत्सकाशात् सत्वरं दूरीकर्त्तुं देवरम्

हृदये तस्याहं वाग्-वज्रं प्राहरम् ।

चरणयो-र्मे प्रणम्यासौ भक्तिमान्

विनय-वाक्येन मां दूरमपाकृतवान् ॥

छिन्नास्यमेकमानीय रावणः

प्रादर्शयत् पाप-प्रवणः

मम पाप-नेत्रयोः पुरतः ।

छिन्नं तन्मस्तकं

मत्वा मत्स्वामिनः स्वकं

विलुप्त-धैर्या नितरामरोदं ततः

व्याकुल-प्राणान् दधाना

नयनोदकेषु  प्लवमाना ॥

तदास्य-दर्शनाद् यन्न चलितम्

तत्क्षणमेव मज्जीवितम्,

वर्त्ते पातकेनामुना

जीवन्दग्धाऽहमधुना ॥

लघूकृत-त्वत्पद-सेवा-सुखया

आश्रम-दर्शन-सुखं समभिलषितं मया ।

तत् पातकं त्वत्सकाशात् सम्प्रति

मां वियोज्य कथयति,

‘तथा कुरु यथेच्छसि

अयि पापिनि ! स्वमनसि’ ॥

अयोध्या-राजलक्ष्म्याः

प्रीति-वशतामस्पृशता

बहवो वासराः सुरम्याः

सार्धं मया व्यतीता भवता ॥ 

आसीदसूया-परायणा

राजलक्ष्मीः कृत-कालान्वेषणा ।

पुन-र्बहुदिवसानि यावत्

सा धारण-क्षमा नाभवत् ॥

तस्या दुःखस्य सङ्गिनः

आसन् ये नगर-निवासिनः,

मन्निर्वासन-निमित्तम्

अस्मारयत् तान् निश्चितम् ॥

गरीयसी सपत्नी-शक्तिरयोध्या-नगर्याम्,

पतिशक्ति-र्महीयसी न प्रभवति तस्याम् ।

देव्याः कैकेय्याः पराक्रमे

व्यक्त-साफल्याधिगमे

देशे तस्मिन् प्रादुरभवत्

बलं राजलक्ष्म्याः सुमहत् ॥

‘प्रजा-रञ्जनस्य चेत्

आवश्यकता भवेत्,

प्रभवामि परित्यक्तुं प्रियतमाम्

सीतामपि मे प्राण-समाम् ।’

अष्टावक्र-मुनेः सम्मुखमित्थम्

त्वया प्रतिज्ञातं वचनमवितथम् ।

सा प्रतिज्ञा तव स्मरण-धृता

भवेन् निश्चितमशिथिलीकृता ॥

पितृ-वचन-पालनाय त्वम्

प्रपन्नोऽस्यपराङ्मुखत्वम् ।

भर्त्तृ-वचन-पालनाय सर्वथा

यदि जायते हृदि मे न व्यथा,

तदैवाहं सुविवाहा

भविष्यामि भवदीय-पत्नी-पदार्हा ।

समवगमिष्यति विषयमेतम्

मानसं मे सुनिश्चितम् ॥

व्रती त्वमन्वहम्

प्रजा-रञ्जन-व्रते ।

सहधर्मिणी तवास्म्यहम्,

त्वच्चरणाङ्के गति-र्मे वर्त्तते ॥

भवतु मन्निर्वासनम्

प्रजानां सन्तोष-सम्पादनम् ।

भवतु व्रतं प्रभोरनन्यम्

पूर्णतया दोषशून्यम् ॥”

रुदितेन सत्याः स्तम्भीभूतः

समीरणस्य वेगः ।

जल-स्थल-समेतः

समजनि कातरो निसर्गः ॥

गङ्गा-कल्लोलाः संवृत्ता निश्चलाः,

अटव्यां व्यरमन्त शकुन्तानां मधु-कलाः ।

नाभवद् दोलितं

पर्णमेकमपि पादपानाम् ।

अपघनं च न चलितं

लतानां  लीला-रतानाम् ॥

प्रतिविटपं निषण्णाः

तत्र विहङ्गम-गणाः

अददुः श्रुति-लयम्

प्रतितालं प्राणेषु प्रपूर्य सन्ताप-रयम् ॥

स्ववदने मातृ-पयोधरं दधत्

मृग-शावकस्तत्रातिष्ठत्

निश्चलः स्थिरः

अचूषित-क्षीरः ॥

कुरङ्गी-सङ्गताः कुरङ्गाः

वदनस्य कुश-ग्रासं वदने दधानाः

अतिष्ठन् कृत-ग्रीवा-भङ्गाः

शोक-ध्वनौ दत्त-प्रणिधानाः ॥

मयूर-मयूरी-कदम्बकाः

तस्थुः सशावकाः

तत्र चित्रित-तुल्याः

परित्यक्त-चापल्याः ॥

गङ्गाभिमुखं गमनं विस्मृत्य

मध्येमार्गं निवृत्त्य

स्थिरमतिष्ठन् डित्थ-समाः

सकलभाः स्वाङ्गना-सङ्गता मतङ्गमाः ॥                               

* * *

- - - - - - - - - -

पादटीका :

(१) गढ़वालस्थित-वाल्मीकिमुन्याश्रम-समीपे गङ्गा दक्षिणवाहिनी ।

ततः पूर्वदिशायां विद्यते अयोध्या ।

(२) लङ्कापुरे अग्नि-परीक्षायां सीता न दग्धीभूता ।

(३) श्रीराम-पदधूलि-स्पर्शात् पाषाणमयी अहल्या दिव्य-नारीरूपा बभूव  ।

= = = = =

(इति स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीतस्य

तपस्विनी-महाकाव्यस्य

श्रीहरेकृष्णमेहेर-कृत-संस्कृतानुवादे प्रथमः सर्गः)

= = = = = = = 

[सौजन्यम् :

स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीता ‘ तपस्विनी ’ *

संस्कृतानुवादकः - डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

प्रकाशकः - परिमल पब्लिकेशन्स्, २७/२८ शक्ति नगर, दिल्ली-११०००७, भारतम्.

प्रथम-संस्करणम् - २०१२ ख्रीष्टाब्दः]

= = = = = = 

Tri-lingual Translations of Poet Gangadhara Meher’s Tapasvini Kavya

By : Dr. Harekrishna Meher

Hindi-English-Sanskrit Articles on Tapasvini Kavya : 
http://hkmeher.blogspot.in/2011/08/my-hindi-english-sanskrit-articles-on.html
* * * * *