Wednesday, October 19, 2011

Koshali Meghaduta - Foreword/ Dr.Harekrishna Meher

Koshali Meghaduta – Praak Kathan   
= = = = = = =
Translator’s Foreword
(Taken from the Book ‘Koshali Meghaduta’
(Koshali Lyrical Translation of Poet Kalidasa’s Sanskrit Kavya 'Meghadutam')
By : Dr. Harekrishna Meher 

*  
Published by : Trupti, Bhubaneswar-2, Orissa, India.
First Edition : 2010. ISBN : 13 978-93-80758-03-9)

= = = = = = = = = = = = 


कोशली मेघदूत /  हरेकृष्ण मेहेर  
= = = = = = = =
प्राक्‌कथन् 

॥ १ ॥ 

प्रकृतिर् बाहारिआ सौन्दर्य़्य साङ्गे भित्‌रिआ सौन्दर्य़्यके काव्यथि रूप् देबार् लागि महाकबि कालिदास् माहिर् आन् । ताँकर् अमर् कृति ‘मेघदूत’ सन्देश् काव्य, दूतकाव्य, गीतिकाव्य आरु खँड्काव्य भाबे केबल् संस्कृत् साहित्यथि नाइँसे, सारा विश्वसाहित्यने बि ख्यातिअर्जन् करिछे । देश् बिदेशर् बिभिन्न भाषाथि इ काव्यर् अनुबाद् हेइ सारिछे । इ काव्यर् नायक् हउछे जने य़ुआन् जक्ष । से जक्षपति कुबेर् रजार् सेबक् आरु कैलास् पर्बतर् कोले अबस्थित् अल्‌कापुरीर् बासिन्दा । नूआँ नूआँ बिहा हेइ करि निजर् काम्‌ने हेला कर्‌ला बलि से कुबेर् रजा ठानुँ अभिशाप् पाइछे आरु एक् बछर् तक् एक्‌ला निर्वासित् हेइ करि प्रिया ठानुँ बहुत् दूरे राम्‌गिरिर् आश्रम्‌ने बसा करिछे । 


आषाड़् मासर् पहेला दिने पर्बत् उप्‌रे गुटे बड़् हाती बागिर् मेघ्‌के देखि करि बिरही जक्षर् मन् भित्‌रे प्रेम् भाब् जागि उठिछे । अल्‌कापुरीने निजर् घरे एक्‌ला बिरहिनी प्रियाके सान्त्वना देबार् लागि मेघ्‌के दूत् बनेइ करि जख्य कुशल् बार्ता पठेइछे । धूआँ, जुए, पाएन् आरु पबन्‌थि तिआरि हेला मेघ् त निर्जीब् आरु जड़् आए । खबर् पुहुँचेबार् शक्ति तार् नेइँना । मातर्‌क प्रकृति-कबि कालिदास् इ कथा भल् करि जानिछन् आरु लेखिछन् । य़क्ष बहुत् कामातुर् हेबार् जोगुँ अचेतन् आरु सचेतन् भित्‌रे भेद् बिचार् कर्‌बार् शक्ति हरेइ बसिछे । इथिर् लागि प्रिया पाख्‌के जल्‌दि खबर् नेबा काजे मेघ्‌के गुहैर् करिछे । य़क्ष मेघ्‌के निजर् सान् भाइ आरु बन्धु बलि करि सम्बोधन् करिछे । इथिनुँ य़क्षर् स्नेह आरु आत्मीय भाब् जना पड़ुछे । एन्ता बिचार्‌ने प्रिया य़क्षिणीके मेघर् बोहू (भाउज) आरु सखी भाबे चित्रण् कराहेइछे । प्रकुर्‌ति आउर् मुनुस् भित्‌रे एकात्मतार् रूप् देइ करि कबि कालिदास् निर्जीब् मेघके बि मुनुस् बागिर् सम्बेदन्‌शील् आरु सुख-दुःखर् अनुभबी भाबे बर्णना करिछन् । 

माहापुरु श्रीहरि (जगन्नाथ्) अनन्त नागर् शेजे निद्रा जाएसन् बलि पुराण्‌मन्‌थि प्रसिद्धि रहिछे । अषाड़् मासर् शुक्लपक्ष दुतिआ तिथिने माहापुरुर् रथ्‌य़ात्रा उच्छब् हेसि आरु दश्‌मी तिथिने बाहाड़ा य़ात्रा । इतार् अन्य दिन एकादशी तिथिने माहापुरु शुइसन् । हेतिर् लागि इ दिन् हउछे ‘हरिशयनी एकादशी’ । इनुँ आरँभ् हेसि चतुर्मास्या । माहापुरु चाएर् मास् तक् शुइसन् आरु कार्तिक् मासर् शुक्लपक्ष एकादशी दिने निदुन् उठ्सन् । देब्‌ता उठ्बार् य़ोगुँ इ दिन्‌के ‘देबोत्थान एकादशी’ कहेसन् । भक्तमाने माहापुरुके उठैबार् जोगुँ इ दिन्‌के ‘देबोत्थापन एकादशी’ बलि करि बि कहाय़ाएसि । आसाड़् मासर् पहेला दिने रामगिरिर् शिखर्‌थि जक्ष मेघ्‌के देखिछे । कबि कहिछन् : 
‘आषाढ़स्य प्रथम-दिवसे मेघमाश्लिष्ट-सानुं
वप्रक्रीड़ा-परिणत-गज-प्रेक्षणीयं ददर्श ॥’ (श्लोक-२)

केतेक् बिद्वान् आलोचक् आसाड़र् ‘प्रथम दिवस’ नाइँ मानि करि ‘प्रशम दिवस’ अर्थात् आख्‌री दिन् बलि मत देसन् । मातर् एन्ति हेले गुटे बछर् पर्य़न्त् निर्बासन् सजार् एक् मास् हिसाब् ठिक् रूपे नाइँ हेइपारे । सेथिर् लागि ‘प्रथम दिवस’ पद्के अधिकांश् आलोचक्‌मने स्वीकार् कर्‌सन् । इ गन्‌ति जाहा हउ पछे, आषाड़् मास् बेल्‌के जख्य आठ् मास् पाखापाखि सजा भोगि सारिथिसि । सारंग्‌धारी माहापुरु निदुन् उठ्ले, माने ‘देबोत्थान एकादशी’ आएले, कुबेर् रजार् शाएप् कटिय़िबा आरु जक्ष मुक्ति पाएबा । इ दिन् पते सजा चाएर् मास् बाकी अछे बलि कबि जक्षर् मुहेँ उत्तर्‌मेघथि सूच्‌ना देइछन् : 

‘शापान्तो मे भुजग-शयनादुत्थिते शार्ङ्गपाणौ
शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मीलयित्वा ।’ (श्लोक-११६)

बिरहिणी य़क्षिणीके आश्वासनार् सन्देस् देइ करि कबि दाम्पत्य प्रेमर् गभीर् अटल् बिश्वास् आरु आन्तरिक् माधुर्य़्य प्रतिपादन् करिछन् । ताँकर् लेखनी काव्यिक् बिषयबस्तु, सामाजिक् जीबनर् सुख्‌दुख्‌भरा कथा आरु प्राकृतिक् सौन्दर्य़्यर् अम्लान् चित्रण् द्वारा सहृदय लोकर् अन्तर्‌के रसाप्लुत् करिपारिछे । इने मेघदूत काव्यर् इ आलोचना सहित् गोटे बिशेष् जान्‌बार् कथा अछे य़े अष्टादश् शताब्दीने ओड़िशार् संस्कृत् विद्वान् महामहोपाध्याय पण्डित् नरहरि निजे मेघदूतर् ‘ब्रह्म-प्रकाशिका’ टीकाथि श्लोकर् भित्‌रिआ गुपत् अर्थके बुझेइ करि रामगिरिर् अर्थात् नीलगिरिर् निबासी य़क्षरूपी श्रीजगन्नाथ् माहापुरु आरु रथय़ात्रा आदिर् माहात्म्य दर्शेइछन् ।

॥ २ ॥ 


बिषयबस्तु-दृष्टिनुँ ‘मेघदूत’ काव्य दुइ भागे बिभक्त हेइछे - पूर्ब मेघ आरु उत्तर् मेघ । पूर्ब मेघर् श्लोक् संख्या ६६ आरु उत्तर् मेघर् ५५ । इतार् बाहारे अल्प केतेटा प्रक्षिप्त श्लोक् संस्कृत् मेघदूत काव्यपुस्तकर् केते संस्करण्‌थि देख्‌बाके मिल्‌सि । पूर्बमेघथि रामगिरि ठानुँ आरँभ् करि अल्‌कानगरी तक् मेघर् य़िबार् बाट् बर्नना करा हेइछे । माल् क्षेत्र, आम्रकूट् पर्बत्, नर्मदा नएद्, बिन्ध्य गिरि, दशार्ण देश् आरु तार् राज्‌धानी बिदिशा, बेत्रबती नएद्, नीच् पर्बत्, निर्बिन्ध्या नएद्, काल्‌सिन्धु नएद्, अबन्ती देश् संगे राज्‌धानी उज्जयिनी, सिप्रा नएद्, गन्धबती नएद्, महाकाल् मन्दिर्, गम्भीरा नएद्, पर्‌भु कार्त्तिकेयर् निबास् देबगिरि, चर्मण्वती नएद्, दश्‌पुर्, ब्रह्माबर्त्त, सरस्वती नएद्, गङ्गा नएद्, पर्बत्‌राज् हिमालय, क्रौञ्चगिरि, कैलास् पर्बत्, मान्‌सरोबर् आरु अल्‌कापुरी - इ सबु भौगोलिक् दृष्टिनुँ कबिर् लेखनीथि बहुत् सुन्दर् भाबे ठान् पाइछे । उत्तर् मेघने बिरहिनी जक्षिणीर् शारीरिक् आरु मानसिक् अबस्था संगे जक्षर् सन्देश् पाठक्-मन्‌कर् मन्‌छुआँ हेइ पारिछे । इ काव्यर् मुख्य रस् शृङ्गार् आए । तेबे य़क्ष आरु य़क्षिणी परस्पर् अल्‌गा हेइथिबा जोगुँन् बिप्रलम्भ शृङ्गारर् चित्रण् रहिछे । केतेक् नदी, जङ्गल् आरु पर्बतर् बर्णना भित्‌रे सम्भोग् शृङ्गारर् उदाहरन् देख्‌बाके मिल्‌सि । इ प्रकार् चित्रण् थिले बि शिब-भक्त कबि कालिदास् ऐश्वरिक् आरु धार्मिक् भाब्‌ना सङ्गे भारतीय संस्कृतिर् महत्त्वके प्रतिष्ठा करिछन् । प्रकुर्‌तिर् नाना पर्‌कार् सुन्दर् रूप् आरु मुन्‌स जीबनर् नाना अबस्थार् कथा इ काव्यथि सरस् भाबे अनुभब् करि हेसि । 


बाल्मीकि-रामायणर् बर्ण्णना मते सीतादेबी लङ्कापुरीर् अशोक् बगिचाने थिला बेल्‌के बिरही पर्भु श्रीराम् हनुमान्‌के दूत करि प्रियापाश्‌के निजर् दुख्‌सुख्‌भरा खबर् पठेइथिले । हनुमान् सीता देबीके कुशल् बार्‌ता देबार् प्रसंग् मेघदूत काव्यर् उत्तर् मेघने रहिछे :
‘इत्याख्याते पवन-तनयं मैथिलीवोन्मुखी सा ।’ (श्लोक-१०६)
रामायणर् इ सीता-हनुमान् उपाख्यान् द्वारा अनुप्राणित् हेइ करि कालिदास् मेघके दूत बनेइ करि ज़क्षर् सन्देस् जक्षिणी निके पठेइछन् बलि करि विद्वान् आलोचक्‌मने मत देइछन् । बिख्यात् व्याख्याकार् मल्लिनाथ् ‘मेघदूत’ काव्यर् ‘सञ्जीवनी’ टीकाने इ कथाके सूचेइ देइछन् :-
‘सीतां प्रति रामस्य हनुमत्-सन्देशं मनसि निधाय मेघ-सन्देशं कविः कृतवान् इति आहुः ।’
इतार् छड़ा काव्यर् पहेला श्लोक्‌थि ‘जनकतनया-स्नान-पुण्योदकेषु’ पदेने जान्‌की सीताकर् उल्लेख् रहिछे । फेर् आरु गुटे श्लोक्‌ने कबि कहिछन् :  
‘आपृच्छस्व प्रियसखममुं तुङ्गमालिङ्ग्य शैलं  
वन्द्यैः पुंसां रघुपति-पदैरङ्कितं मेखलासु ।’ (पूर्बमेघ, १२)

श्रीराम् पर्भुर् पूज्य पाबन् पाद्-चिन्हा राम्‌गिरिने रहिछे बलि करि बर्णना अछे । इथिनुँ रामायणर् आभास् जना पड़ुछे । कबि कालिदास् ‘रघुबंश’ आदि महाकाव्यर् रच्‌ना कला बेल्‌के रामायण् द्वारा प्रभाबित् हेइथिबार् जना पड़्‌सन् । ‘मेघदूत’ के बिचार् कले बि रामायण् कथा आलोचना परिसर्‌के आएसि । 

महाकबि कालिदास्-रचित् ‘मेघदूत’ गीतिकाव्यके पश्चिम् ओड़िशार् प्रचलित् कोश्‌ली भाषाने पद्यानुबाद् करि मुइँ धएन् मने करुछेँ । मोर् इ कोश्‌ली मेघदूतर् आरँभ्‌थि ‘उपक्रम्’ भाबे आरु आख्‌रीथि ‘उपसंहार्’ भाबे निजर् गीत् संय़ोजना कराहेइछे । प्रिय पाठक्‌मन्‌कर् जान्‌बार् लागि इ अनुबाद्ने केतेक् शब्द-बेभारर् सूच्‌ना टिके दउछेँ । शाब्दिक् एक्‌ता दृष्टिनुँ पश्चिम् ओड़िशार् भिन् भिन् ठाने बहुप्रचलित् केतेक् शब्दर् प्रयोग् इ गीते करा हेइछे । उदाहरण् स्वरूप्, साहित्यर् ‘उपमा’ अलङ्कार्‌थि ‘समान्’ अर्थके बुझोउथिबा शब्दगुरा हउछे : बागि, बागिर्, भलिआ, सरि, परा, तुल, समान्, लेखेँ, लेखेन्, मितार्, मितान्, जेन्ता, जेन्ति इत्यादि ।

इ प्रकारे उन्‌जा शब्दगुरा : शोइ/शुइ, पानि/पाएन्/पैन्, गोटे/गुटे, नाइँ/नेइँ, सेन/सेने, सेलके/सेलगे/सेठाने, सेमान्‌कर्/सेमन्‌कर्, तोते/तते, तोके/तके, कर्‌ला/कला, केँ/काएँ/ केएँ/काणा, बिहा/भिआ, चाएर्/चिएर्, पाखे/पाशे/निके/छुमे, आरु/आउर्, खबर्/खबेर् इत्यादि उपय़ुक्त जागा देखि करि लगा हेइछे । कलाहाँड़ि आरु तार् आखेपाखे प्रचलित् ‘थेब्‌बा’ (=रहेबा, अट्किबा) आरु ‘खेट्बा’(=पुहुँचिबा), इ दुइटा शब्दके बि उचित् जागाने प्रयोग् कराहेइछे । इतार् संगे अन्यबिषयर् बिचार् बिज्ञ पाठक् आरु समीक्षक्‌मन्‌कर् हाते रहेला ।

॥ ३ ॥ 

संस्कृत भाषा सह प्राकृत भाषार सम्बन्ध परि, ओड़िआ सह कोशलीर सम्बन्ध परिलक्षित होइथाए । संस्कृत साहित्यकु अनुशीळन कले जणाय़ाए, पूर्बकाळरे संस्कृत थिला बिद्वान्‌ मानङ्कर भाषा ओ प्राकृत थिला साधारण जनतार भाषा । प्राकृत स्थळबिशेष अनुसारे अनेक प्रकारर थिला । संस्कृत ओ प्राकृत समस्तङ्कर बोधगम्य ओ आदरणीय थिला । संस्कृत थिला उभय लिखित ओ कथित भाषा । प्राकृत निज सीमा भितरे लिखित ओ कथित भाषा रूपे प्रचळित थिला । 

प्राकृत भाषारे अनेक काव्यकृति पाठकङ्कर दृष्टि आकर्षण करिथाए । राजशेखर-कृत ‘कर्पूरमञ्जरी’, सातबाहन-हाल-रचित ‘गाथा-सप्तशती’, गुणाढ्य-प्रणीत ‘बृहत्‌कथा’ (बड्डकहा) प्रभृति प्राकृत रचनाबळी उल्लेखनीय । ‘साहित्यदर्पण’र प्रणेता बिश्वनाथ कबिराजङ्क रचित ‘कुबलयाश्वचरित’ नामक प्राकृत काव्यग्रन्थ तत्काळीन समाजरे प्राकृत भाषार बिशेषत्व प्रतिपादन करिथाए । महाकबि भास, काळिदास, भबभूति ओ अन्यान्य प्रमुख नाट्यकारङ्क प्रणीत नाटकमानङ्करे संस्कृत भाषार संळाप सहित प्राकृतभाषार संळाप ओ पद्यमान दृष्टिगोचर होइथाए । काळिदासङ्क ‘कुमारसम्भब’ महाकाव्यर सप्तम सर्गरे शिब-पार्बती-परिणय प्रसङ्गरे संस्कृत ओ प्राकृत भाषार स्वतन्त्र माधुर्य्य़ बर्णित होइछि । नब-बिबाहित दम्पतिङ्कु अभिनन्दन जणाइ बाग्‌देबी सरस्वती बन्दना करिछन्ति प्रभु महादेबङ्कु शुद्ध संस्कृत बाणीरे एबं देबी पार्बतीङ्कु लाळित्यभरा प्राकृत भाषारे । 

मानक भाषा सह लोकभाषा य़ेमिति सम्पृक्त, सेमिति संस्कृत भाषा सहित प्राकृत । तेबे शब्द ओ बाक्यर बिन्यास दृष्टिरु उभय भाषार स्वातन्त्र्य रहिछि । साहित्यिक भाषा ओ आञ्चळिक भाषार समन्वय साहित्यर समृद्धि दिगरे सहायक होइथाए । ओड़िआ एबं कोशली भाषार अबस्था सेहिपरि । ओड़िशा समेत अन्यान्य प्रदेशमानङ्करे भाषार बिभिन्नता परिदृष्ट होइथाए । ओड़िशार मानक साहित्यिक भाषा ओड़िआ हेलेहेँ पूर्ब, पश्चिम, उत्तर ओ दक्षिण अञ्चळमानङ्करे कथित भाषागुड़िकर किछि किछि पार्थक्य परिलक्षित हुए । पश्चिमाञ्चळर कथित भाषा भाबरे ‘कोशली’ भाषार प्राधान्य रहिछि । काव्यकबिता, गीत, काहाणी, नाटक ओ चळच्चित्र आदिरे कोशलीर बिशेषत्व सुबिदित । ओड़िआ गीत सह सम्बलपुरी गीतर सरसता ओ माधुर्य्य़ श्रोता तथा पाठकमानङ्क हृदयहारी होइपारिछि । ओड़िआ, बङ्गळा, मराठी, हिन्दी प्रभृति परि आधुनिक भारतीय भाषासमूह एबं भोजपुरी, अवधी, ब्रजबोली प्रभृति परि आञ्चळिक भाषागुड़िकर सारस्वत महत्त्व रहिछि । हिन्दी साहित्यरे गोस्वामी तुळसीदास, सुरदास, मीराबाई आदि भक्त-कबिमानङ्क रचनाबळीरु आञ्चळिक भाषार महत्त्व उपलब्धि कराय़ाइपारे । 

ओड़िआ भाषार बर्णमाळारे ‘ळ’ एबं ‘ल’ - एहि उभय बर्ण थिबाबेळे कोशलीरे मूळरूपरे केबळ ‘ल’ बर्णर ब्यबहार होइथाए । स्थळबिशेषरे ‘ळ’ बर्णर प्रयोग बि देखाय़ाए । एहा मूळ रूपरे संस्कृतर प्रभाब । बैदिक संस्कृतरे ‘ल’-‘ळ’ दुइटिर एबं लौकिक संस्कृतरे केबळ ‘ल’ र ब्यबहार रहिछि । संस्कृत उपरे आधारित होइथिबा य़ोगुँ भारतर केतेक प्रान्तीय भाषागुड़िकरे, यथा ओड़िआ ओ मराठी आदिरे, ‘ल’-‘ळ’ दुइ बर्णर प्रयोग परिदृष्ट हुए । बङ्गळा आदि परि हिन्दी भाषारे मूळ रूपे केबळ गोटिए ‘ल’ बर्ण रहिछि । किन्तु हिन्दीरे संस्कृतर ‘ळ’-बर्णय़ुक्त शब्द स्थळ-बिशेषरे आबश्यक हेले देबनागरी लिपिरे थिबा ‘ळ’ बर्णर प्रयोग कराय़ाए । तेणु बिभिन्न भारतीय प्रान्तीय भाषारे उभय ‘ल’-‘ळ’ बर्णर स्वतन्त्र ब्यबहार रहिछि । ओड़िआ बाक्यरे संस्कृत (तत्‌सम) शब्दर प्रयोग परि कोशली बाक्य भितरे प्रसङ्ग देखि ओड़िआ, संस्कृत ओ हिन्दी भाषार शब्द प्रयोग कराय़ाइपारे । 

केतेक आलोचक कोशली भाषारे दीर्घ ‘ई’ एबं दीर्घ ‘ऊ’ बर्णर दीर्घ उच्चारण न हेबा कारण दर्शाइ ए बर्णद्वय अनाबश्यक बोलि मत पोषण करन्ति । एहा ब्यतीत तालव्य ‘श’ एबं मूर्द्धन्य ‘ष’ बर्ण द्वयर बदळरे केबळ दन्त्य ‘स’ बर्णकु ग्रहण करिबारे आग्रह प्रकाश करन्ति । आउ केतेके युक्ताक्षरगुड़िकु उपेक्षा करिबारे प्रयासी होइथान्ति । किन्तु एभळि नकारात्मक चिन्ताधारा सम्पूर्ण्ण भित्तिहीन । मो मतरे, अन्यान्य दीर्घस्वर परि दीर्घ ‘ई’ एबं ‘ऊ’ बर्ण, ‘श-ष-स’ बर्णत्रय, ‘ज-य-य़’ एबं ‘ ब-व’ बर्णगुड़िक कोशली भाषारे रहिबा उचित, रहिछि एबं रहिबा आबश्यक । भाषा ओ लिपि सङ्गे साहित्यिक दिगर बिचार करिबा नितान्त जरुरी । कारण, अन्यान्य भाषार शब्दगुड़िक सहित तुळनात्मक दृष्टिरु उक्त बर्णगुड़िकर बिशेष प्रयोजन रहिछि । 

संस्कृत भाषामानङ्कर जननी रूपे सुबिदित । तेणु संस्कृत शब्दाबळी ओड़िआ एबं अन्यान्य भारतीय भाषामानङ्करे बहुभाबरे दृष्टिगोचर ओ व्यबहृत होइथाए । येते युक्तितर्क ओ आलोचना कले सुद्धा सत्यकु केहि अन्यथा करिपारिबे नाहिँ । भाषा, ब्याकरण ओ छन्द दृष्टिरु बिचार कले प्रत्येक भाषारे ह्रस्व ओ दीर्घ स्वर निश्चित रूपे रहिछि । कोशलीरे मध्य दीर्घ ई-ऊ प्रभृति स्वरर उच्चारण रहिछि ओ कराय़ाउछि । एहा लोकप्रचळनरे अनुभब-सिद्ध । संस्कृत एबं ओड़िआ भाषा परि कोशलीरे आबश्यक स्थळे ’शषस’ तिनि बर्णर व्यबहार कराय़ाउछि । 

संस्कृतरे ‘बिकाश’, ‘बिकास’ आदि उभय शब्द शुद्ध ओ समानार्थ-प्रकाशक । हिन्दीरे ‘देश्’, ‘देस्’ आदि शब्दमान शुद्ध रूपरे व्यबहृत हेउछि । कोशलीरे बि ‘कोश्‌ली’, ‘कोस्‌ली’, ‘देश्’, ‘देस्’, ‘भाषा’, ‘भासा’ इत्यादि शब्दमान शुद्ध । ता बोलि ‘श’-‘ष’ बर्णद्वयकु बर्णमाळारु निर्बासित करि ताहा बदळरे केबळ ‘स’ व्यबहार करिबार कौणसि य़थार्थता नाहिँ । शब्द रहिछि बोलि सबु भाषारे युक्ताक्षर रहिब हिँ रहिब । कौणसि शब्दरे थिबा एक बा एकाधिक व्यञ्जन बर्णकु हळन्त-चिह्न देइ लेखा य़ाइपारे; किन्तु युक्तबर्णत्वकु केबेहेले परिहार कराय़ाइ पारिब नाहिँ । ए सबु दृष्टिरु कोशलीरे युक्ताक्षरर स्थिति सुनिश्चित रहिछि । एहा व्यतीत ‘विश्व’, ‘तत्त्व’, ‘द्वारका’ आदिरे ‘व’ बर्ण एबं ‘आम्ब’, ‘लम्ब’ आदि शब्दरे ‘ब’ बर्णर स्वतन्त्र स्थिति ओ उच्चारण रहिछि । ‘मयूर’, ‘मय़ूर’, ‘मजूर’ आदि शब्दरे ‘ज’ ओ ‘य़’ बर्णर बिकळ्प-भाब परिलक्षित होइथाए । सेथिपाइँ संपृक्त बर्णगुड़िकु एहि ‘कोशली मेघदूत’ र यथास्थानरे प्रयोग कराय़ाइछि ।

कोशलीर आउ एक बिशेषत्व रहिछि । शब्दगुड़िकर अ-कारान्त मझि बर्णरे ओ शेष बर्णरे साधारणतः हळन्तर बहुळ प्रयोग होइथाए, हिन्दीभाषार शब्द परि । उदाहरण-स्वरूप, ‘मन्’, ‘अल्‌का’, ‘शूइन्’, ‘भम्‌रा’, ‘जङ्ग्‌ली’ इत्यादि । तेबे आबश्यकता ओ सुबिधा अनुसारे हळन्त-हीन ओ हळन्त-युक्त उभय प्रकार उच्चारण होइथाए । यथा : ‘भात्’/भात, ‘गीत्’/गीत, ‘पद्’/पद इत्यादि । बिभक्ति-क्षेत्ररे बि एपरि उच्चारण लक्ष्य कराय़ाइपारे, यथा : ‘गोपाल्‌र’/ ’गोपालर्’ । ‘घर्‌नुँ’/’घरुँन्’ इत्यादि शब्दरे बिभक्ति-प्रत्यय आदिर प्रसङ्ग व्याकरण ओ भाषा-बिज्ञानर बिषय एबं गबेषणा-सापेक्ष । 


कोशलीरे संस्कृतर सिधासळख प्रभाब केतेक स्थळरे प्रणिधान-योग्य । यथा : संस्कृत शब्द ‘ऐषमः’ (=ए बर्ष) अपभ्रंश होइ कोशलीरे ‘एसुँ’ होइछि । सेहिपरि ‘परुत्’ (=गत बर्ष) शब्दर ‘परु’/‘पर्‌हु’, ‘परारि’ (=गत बर्षर पूर्ब बर्ष) शब्दर ‘परिआर्’/‘परिएर्’, ‘केन उपायेन’ (=केउँ उपायरे) शब्दर ‘केन् उपैन’ रूप प्रभृतिर प्रयोग कोशलीरे बिशिष्टतार परिचय प्रदान करिथाए । एहा छड़ा हिन्दीर प्रभाबरे ‘है’ आदि शब्दरे एबं साधारण उच्चारणरे एक स्वतन्त्रता परिलक्षित होइथाए । ए हेउछि प्रचळित कोशली भाषा सम्बन्धरे केतेक आबश्यक ज्ञातव्य बिषय । 

प्रत्येक घटणार निर्द्दिष्ट समय एबं य़ोग रहिथाए । मेघदूतकु कोशली भाषारे पद्यानुबाद करिबा लागि सन् २००३ मसिहार प्रारम्भरे मोर आन्तरिक अभिळाष जाग्रत होइथिला । फळस्वरूप, ईश्वरङ्क आशीर्बादरु फेबृआरी, मार्च्च ओ अप्रेल २००३ - एहि तिनि मास भितरे बिभिन्न समयरे अनूदित होइ ‘कोशली मेघदूत’ पूर्णरूपरे साकारता लाभ कला । य़ाजपुररु प्रकाशित स्वनामधन्य त्रैमासिक साहित्यिक मुखपत्र ‘बर्त्तिका’र दशहरा बिशेषाङ्क - २००३ रे मोर एहि ‘कोशली मेघदूत’ काव्य पूर्ण्ण रूपरे स्थानित होइथिला । परे एथिर अळ्प केतेक शब्दर सामान्य परिबर्त्तन कराय़ाइछि । मूळ संस्कृत श्लोकर भाबराजिकु कोशली गीतानुबादरे निज भाषारे य़थार्थ ओ उपयुक्त रूपे परिबेषण करिबा लागि यथासम्भब प्रयास कराय़ाइछि । भारतीय साहित्यरे मेघदूत काव्यर एहा हेउछि प्रथम कोशली अनुबाद । सहृदय पाठकबृन्द हिँ साहित्यर उपयुक्त बिचारक । एक भिन्न स्वाद नेइ एहि ‘कोशली मेघदूत’ जनसाधारणङ्क हृदय रञ्जन करिब बोलि मोर दृढ़ आशा ओ बिश्वास ।    


* हरेकृष्ण मेहेर  
= = = = = = = = = 


No comments: