Sanskrit ‘Tapasvini’ Canto-3 (‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, तृतीय-सर्गः/डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः)

(‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, तृतीय-सर्गः/डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः/

Sanskrit Tapasvini-Kavya, Canto-3)

TAPASVINI      

Original Oriya Epic Poem 

By : Poet Gangadhara Meher  (1862-1924)

Complete Sanskrit Translation By : Dr. Harekrishna Meher 

Published by : Parimal Publications, 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007,

ISBN: 978-81-7110-412-3.  First Edition  2012.]

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

Tapasvini [Canto-3] 

= = = = = = = = = = = = = = = = = =  = = =  

[Canto-3 has been taken from pages 81- 95 of my Sanskrit ‘Tapasvini’ Book.  

For Introduction, please see : ‘ Tapasvini Mahakavyam: Ekam Aalokanam’

Link : http://hkmeher.blogspot.in/2011/07/gangadhara-mehers-tapasvini-sanskrit.html

 = = = = = = = = =

तपस्विनी (महाकाव्यम्)

ओड़िआ-मूल-रचना * स्वभावकवि-गंगाधरमेहेरः (१८६२-१९२४)

सम्पूर्ण-संस्कृतानुवादः * डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः 

= = = = = = = = = = = = = = = 

तृतीयः सर्गः 

= = = = = = = = = = = = = = = 

भागीरथ्यास्तीरे यदा

वैदेहीं विहाय सौमित्रि-र्गतः,

परिव्याप्य ससिन्धु-वसुन्धरामासीत् तदा

विमल-व्योमतले द्योतो विवस्वतः ॥

त्रिदशालयेन यदि दृश्यते सा

श्रीराम-भार्याया निर्यातना पिशुना

लज्जा भविष्यतीति विचार्य चेतसा

धवला जवनिका सज्जितेव सहस्रांशुना ॥

रहस्यमेतद् विज्ञाय

बहिर्दर्शयितुं मिहिर-वंशदोषं विशेषेण

उत्थापिता पृथिवी-पृष्ठादह्नाय

सा जवनिका प्रदोषेण ॥

समाकर्ण्य शकुन्तानामाकारणम्

समागम्य व्योम-प्राङ्गणम्

एकस्याः पश्चादन्या अनेकाः

सम्मिलितास्तत्र तारकाः ॥

ताभिस्तदा व्यलोकि, चत्वरे प्रशस्ते

जनसङ्ग-विरहिते स्वयमास्ते

एकाकी श्रीरामचन्द्रः

विभाकर-कुलोद्भवो नरेन्द्रः

विषाद-परिलिप्त-लपनः

लोतकाप्लुत-लोचनः ॥

मानसे भावनासीद् रघुनन्दनस्य,

‘राजाधिकारस्तु महादासत्वस्य व्याजभूतः ।

समुन्नते पदेऽस्मिन् समासीनस्य

सारं श्रम एव प्रजापद-सेवायाः प्रभूतः ॥

यदा पुर-प्रजाभिः

शतशः सम्मिलिताभिः

मिथ्या वचनं कथ्यते,

मिथ्या एव तज्ज्ञात्वा

ता एव मानयित्वा

तत् सत्यं सत्यमिति गद्यते ॥

राज्ञः सुखं बलिर्भवति

प्रजानां शान्ति-यज्ञे स्वभावतः ।

दृढ-धर्म-रज्जुबद्धो नरपतिर्न पारयति

स्वकर्मणि पदमपि चलितुं पुरतः ॥

अभिषेको यः क्रियते

स प्रोक्षण-मात्रमेव लक्ष्यते ।

किमन्यद् वदिष्यामश्चामर-बीजनम्

विना मक्षिका-विताड़नम् ?

गीर्वाण-हृदयेऽपि सुखे नैराश्य-भावः

नावश्यं भवेदिति मन्यते ।

तत्-कारणादेव महीपति-र्महान् देवः

यशः-पीयूषं सेवते ॥

प्रजा-रुधिरं हि नीरबिन्दु-पटलम्,

सम्प्राप्य तुङ्गासनं भूपः

विधातुं प्रजानां सुमङ्गलम्

सञ्जायते जीमूत-स्वरूपः ॥

भिदुरं न वर्त्तते

सलिले भूमी-गते ।

परन्तु स्वत एव तत्

विद्यते वारिधरे शश्वत् ।

प्रचण्डतां नावहति प्रजा-कर-दण्डः,

नरेश्वर-करे तु भवति प्रचण्डः ॥

सौदामिनी-ज्वलनै-र्हृदयं नाम ज्वलतु,

अम्बुधरो बाध्य एव तोय-दानाय परन्तु ।

सुखं विसृज्य राजा तोषयेत् प्रजाजनम्,

तदैव स परम-पूजा-भाजनम् ॥

स्वर्गसोपानस्य समुच्छ्रित-शीर्षभूतम्

राजपदं यदा भवति भूवलये लक्ष्यच्युतम्,

तदा याति विनष्टतामितः

नरपतिस्तु गभीर-निम्न-पतितः ॥

धृत-कर-दण्डो मायाकारो यथा

समदृष्ट्या समभावेन राजत्व-रज्जौ सर्वथा,

ॠजुत्व-विलसितो नरपतिरयम्

न चिन्तयति स्वजीवित-विषयम् ॥

यदि मायाकारो रज्जौ

न्यस्य निजस्य पादौ सज्जौ

न चलिष्यति पुरतः समये,

तर्हि करतालि-सहितम्

उपहसिष्यन्ति जनाः कतिपये,

वाद्यकारस्तु भर्त्सयिष्यति तम् ॥

विना मैथिलीं प्रियतमां

सम्प्राप्य दारुणं विरहं

शिथिलीकृत-प्राणो यद्यहं

करिष्ये नो कार्यं स्विकम्,

मनुज-समाजो मां

धिक्‌करिष्यति समधिकम् ॥

वदिष्यन्ति जगज्जनाः

यत् कुलाङ्गारो रघुवंशे सम्भूतः

रामचन्द्रो निम्न-मनाः

विचार-कार्पण्याभिभूतः

राजपदं समुज्झितवान्

वधू-वशाद् वैराग्यवान् ॥

उत्तमो वानप्रस्थाश्रम-समाश्रयः,

परन्तु नैष मे प्रकृष्टः समयः ।

मत्कर्मणि प्रवर्त्तितुं भरतः

कथं वा भविष्यति सम्मतः ?

अङ्क-द्रव्ये प्रीति-ह्रासो जायते

प्रतिवासरं वारंवारं दर्शनात् ।

शून्याङ्के सम्प्राप्ते सति

हृदय-प्रीतिस्तथा वर्द्धते,

अङ्को यथा बहुगुणितो भवति

सव्येतर-पार्श्वे शून्य-योगात् ॥

स्थूलमपघनं नाम नामरं जगति,

केवलं मानसं ह्यमरं भवति ।

मनसि सङ्गो यद्यभङ्गो विद्यते,

तत् सुखं वै सुखमिति गद्यते ॥

पार्थिव-वैभव-सम्पन्नः

कनक-किरीट-बद्धः को वा जनः

चिरन्तनो मर्त्त्येऽस्मिन् वर्त्तते ?

यशांसि चापयशांसि नियतानि

काल-वशतां नाधिगतानि

तस्य प्रतिवादित्वं भजन्ते ॥

स्वभावतो जनाः सांसारिकाः

भवन्ति स्वर्ग-नरक-गति-निर्णायकाः ।

क्षुद्र-मनः समुपेक्ष्य जनरवं सर्वम्

काङ्क्षति सुखमनित्यं वास्तवम् ॥

सद्मनि सा न विद्यते,

परन्तु हृदय-प्रेम-सरोवरे विराजते

शतपत्र-कलिका प्रफुल्ल-लपना

मम प्रियतमा शोभना ।

रमते मम मानस-भ्रमरः

तत्र मकरन्दास्वाद-तत्परः ॥

अरे नयने ! वैकल्येन कथम्

सलिलं त्यजथः सव्यथम् ?

सरोवरे शुष्कत्वं प्राप्ते सति

पद्मिनी मे दोदुल्यमाना भविष्यति ॥

वक्षः ! प्रस्तर-सेतुबन्धीभूय त्वं हि

लोचन-जल-नालिकावरोधं विधेहि ।

नासानिल ! घनतां न भजतु प्रवाहस्ते,

मम प्राण-शरण्या कम्पिष्यते ॥

लक्ष्मणः समागमिष्यति

प्राणसङ्गिनी-वार्तां सर्वां वदिष्यति ।

श्रवणौ ! चञ्चलौ न भवतम्, श्रोष्यथः,

व्यथाजातं परिहरिष्यथः ॥ 

रे सन्तप्त-चर्म ! तव स्वेदबिन्दु-निचयं

नूनं नेष्यति विलयं

समीरणः समायाति प्रवहन्,

सन्ताप-निकृन्तनायाः

अरविन्द-सुगन्धायाः

शुभ-शरीर-सौरभं वहन् ॥

ब्रवीमि विषयमेकमपरम्

यूयं स्वान्तेन सार्धम्

ऐक्य-बद्धाः सर्वे निर्बाधम्

व्रजत हृदय-सरोवरम् ।

अशेष-दिवसान्यथ

रस-रङ्गेषु विलसिष्यथ ॥

तत्र वर्त्तते मम जीवन-सङ्गिनी

प्रफुल्ला नवीना राजीविनी,

यस्मिन् सुचिर-ज्योतिष्मान्

स्मरण-विवस्वान्

अविरतं विराजते,

कदापि नास्तं भजते ॥

मद्वचसा अयि रसने !

न रमस्व तत्र मज्जने ।

प्रजा-धनं भक्षितमस्ति त्वया ।

यद्धनेन त्वमसि पोषिता

तन्नाम्नि चलितुं नियता

न कदाचन चिन्ता कर्त्तव्या ॥

विधेयं लोके जन-कल्याणमभीष्टम्

इति हेतोरस्ति मज्जीवितमवशिष्टम् ।

अन्यथा किमु कृतं स्यात् पानम्

कुलिशं द्रवीकृत्य हविःसमानम् ?

प्रभाता भवतु तमस्वती,

शुक-सारिका-दम्पती

पिञ्जरतो बहिर्गमिष्यतः ।

मोचयिष्यामि तौ ।

त्वामुत्तेजयितुमुभौ

सीता-नाम न पुनरुच्चारयिष्यतः ॥

मृग-शावो गमिष्यति समीपं तस्याः

अलक्त-रञ्जित-पदायाः ।

लाक्षारस-धारा वर्त्तते सुलक्षिता

रङ्ग-पट्टरज्जु-पाशरूपा तस्य कण्ठश्रिता ॥

केकि-दम्पती निरतं विरुत्य

किमर्थं पुनः स्थास्यतः ?

स्वनमुच्चारयिष्यति भीमराजः कामनुकृत्य ?      

स निश्चितं प्रयातु ततः ॥

सङ्गीत-पारङ्गतायाः कण्ठ-सङ्गादृते

कथं वल्लकी गौरवं लप्स्यते ? 

तद् विज्ञाय भाग्य-दोषं मन्यमाना

तूष्णीं भविष्यति शून्य-स्वना ॥’

ततो मुहूर्त्तं निमीलित-लोचनः

समारुह्य चिन्ता-शैल-शिखरम्,

व्यलोकयद् रघुकुल-नन्दनः

धावति काल-धारा भैरव-जवेन प्रखरम् ॥

तस्य गभीर-गर्भे लब्धोदयम्

तत्रैव चराचर-समस्तं याति विलयम् ।

क्षणं तिष्ठति कश्चिद् बुद्बुदवत्,

कोऽपि कतिपय-दिवसानि यावत् ॥

तत्प्रबल-तोयधारा-मध्ये स्वकं

समुत्थाप्य मस्तकं

गणं विपदां न गणयन्

सुविशालमम्बरं चुम्बन्

निश्चलः समुन्नतः

वर्त्तते कीर्त्ति-पर्वतः ॥

अद्रेः सानुदेशे ज्योतिर्मय-वेश-सज्जिताः

सती-महिलाः स्वस्व-पति-सहिताः

प्रपन्न-युगलभावा नन्दित-स्वान्तम्

सुखं विहरन्ति युगयुग-पर्यन्तम् ॥

बहवो महीपतयः

विराजन्ते बद्ध-पङ्क्तयः ।

तस्मिन् रत्न-सिंहासन-समासीनाः

निलिम्प-प्रसूनालङ्कारै-र्दीप्यमानाः ॥

पुण्य-वैभवं नियतम्

असाध्य-साधन-समधिगतम्

येषां तनु-तरण्यो वहन्ति,

कविजनाः सानुमत्सन्निवासिनः 

समागत्य मनस्विनः 

तान् करे धृत्वा नयन्ति ॥

अविचार्य धर्मं स्वकं

कतिपये दुराचाराः

समारुह्य पर्वतं बलपूर्वकं

लब्ध-कविजन-पवि-मुष्टि-प्रहाराः

विह्वल-चित्ताः स्थिताः

दृश्यन्ते चात्यन्त-व्यथिताः ॥

दुर्दशा-राशिं तेषां पश्यतः

यदा सहसोन्मीलितम्

श्रीरामस्य युगल-नयनम्,

समवलोकितं ततः

वसुन्धरा-भुवनम्

अन्धकारै-र्नीरन्ध्रमाच्छादितम् ॥

सन्ति समलङ्कृत-सुनील-पुष्कराः

तारकाः समुज्ज्वलास्या विभास्वराः ।

न विद्यते सुधानिधि-र्नायकः शुभ्रकायः,

सुखे तासां परन्तु नास्ति कोऽप्यन्तरायः ॥

“हे तारकाः !”  प्रोवाच सः,

“अबद्धा यूयं प्रेम-कारायां चन्द्रमसः ।

अङ्गीकृत-विधि-विधाना निरलसाः

शिशुमारं भ्रमथ प्रणिहित-मानसाः ॥

प्रियविरह-व्यथाया दुर्विषहत्वेऽपि स्वयं

संसार-कृते विस्मृत्य तद्दुःख-निचयं

स्वस्व-कर्मानुसारं समस्ताः

वर्त्तध्वे ज्योति-र्वितरण-निरताः ॥

वाल्मीकि-मुन्याश्रमं

समुपेत्य शंतमं

सपदि दत्त युष्मदीयायाः

शिक्षां धर्म-दीक्षायाः ॥ 

मदीय-हृदय-कौमुदी प्रियसङ्गिनी

तत्रोपविश्य एकाकिनी

स्थास्यति मां ध्यायन्ती

लोतकोदकं पातयन्ती ॥ 

चक्रवाकी व्याकुलान्तःकरणा

रजनी-वेलायामस्यां चेत्

रोदन-रता भवेत्,

मम प्राणप्रिया करुणा-प्रवणा

सती लुप्त-चेतना

भविष्यति नावशिष्ट-जीवना ॥

प्रतिपादयिष्यथ सरोवरं प्रदर्श्य

निदर्शनं कुमुदिनी-वनस्य ।

अलब्धोदयेऽपि सन्निधौ

स्व-बान्धवे विधौ

भूत्वा तदविचलितम्

आत्मनो धारयत्येव जीवितम् ॥

पुनर्मिलन-विषयः

विषम-समस्येति न भाव्यः ।

द्वयो-र्हृदय-मिलनम्

भवति नितरां स्वान्त-मोहनम् ।

युष्माभि-र्ज्ञायत एव स्वयम्,

अथ बोधयिष्यथ सप्रत्ययम् ॥

विषयेऽस्मिन् नायास्यति तोयज-नयनायाः

सौविध्यावसरो द्विधा-भावनायाः ।

दयितायै निवेदयिष्यथ सर्वान्

मदीयान् हार्द-भावान् ।

यूयमवश्यं पश्यथ,

अतः साक्ष्यं दास्यथ ॥

गर्भे वल्लभायास्तस्याः पुनः

प्रवाहोऽस्ति सम्प्रविष्टो ममात्मनः ।

इत्थं कथिते सति सर्वथा

भविष्यति सा व्यर्थमिति वक्तुमसमर्था ॥”

अनेन किं लाघवमासीत् समर्थम्

राघव-हृदय-स्पर्शनार्थम् ?

तारकाभि-र्निरीक्षितं मुधा

नयन-वर्त्मनि समानीय तिमिरं बहुधा ॥ 

यदि सद्गुणं न बुद्ध्वा गुणवतः

कश्चिद् दोष-दर्शन-दक्षो भवति सर्वतः,

दर्शिनस्तस्यासने समुन्नते

विधि-बिडम्बना-भोगः सम्भाव्यते ॥

ताराभि-र्भावितमासीत् स्वान्ते,

रामस्य दोषं दृष्ट्वा सन्तुष्टिं लप्स्यन्ते ।

परन्तु निरीक्ष्य हृदय-तुङ्गतां हन्त !

विनतोत्तमाङ्गा सर्वा निम्न-गतिमलभन्त ॥

दाशरथे-र्दुःखराशि-दर्शनासहन-प्रवणः

खेदखण्डित-हृदयो यामिनी-रमणः

तमस्वत्यां सत्यामुदियाय

पयःपारावारं विहाय ॥

जीवञ्जीवः समुदीर्य सोपहासं वचः

समाह्वयत् तदा चक्रवाकं प्रति,

‘मा शुचः, मा शुचः,

उपवासस्ते ललाट-पट्टे लिखितोऽस्ति ॥’

कथं वा न कथयिष्यति तम् ?

दैवेन तद्वदनेऽस्ति पीयूषमावर्जितम् ।

परेषां विपत्तिं पश्यन्तः

कुर्वन्ति कर-तालिं सम्पत्तिवन्तः ॥

इतो विरहिणी

रघुवर-गृहिणी

दूरस्था प्रासादतो मणि-दीप्तिमतः

करीन्द्र-रदन-सुन्दर-सुखासन-सुख-भोगतः,

पर्णराजि-विनिर्मिते

कुटीरे  पूर्व-परिचिते

अजिनासने समासीना घटना-पङ्क्तिं सा

प्राक्तनीं चिन्तयति स्म चेतसा ॥

प्राणेश्वरस्य प्रणय-सरसं सम्भाषणं मधुमयं

तस्या हृदय-फोनोग्राफं प्रविश्य स्वयं

वितनोति स्म स्वनम्

वैशद्य-सम्पन्नम् ॥

समस्त-भीतिहरं रमणीयं सरलं

मरकताभं भुज-युगलं

दीप्यमानमदृश्यत मानस-ध्यान-विधौ

तस्या मस्तक-सन्निधौ ॥

समुज्झित-निद्रः सुमित्रा-नन्दनः

दौवारिकस्तदानीन्तनः

सङ्गी स्थितो यथा,

सन्दृश्यते तथा

तस्याः स्मरण-दर्पणे

अदूरे स निषङ्गधृक् तस्मिन् क्षणे ॥

सा दूरीकृतास्ति ताभ्याम्

स्वीय-वल्लभ-देवराभ्याम्,

एतच्चिन्तयन्त्याः सकलं

मलिनं तस्या लोचन-युगलं

सलिलानि तदास्रावयत्

तुषाराक्त-तामरसवत् ॥

खर्जूर-ग्राहिणो हस्तेनाघात-जर्जरः

वृक्षो विक्षतः खर्जूरः

निर्वचनं निश्चलं यथा

स्वरसं मुञ्चति,

क्षोभ-प्रहारैः सत्या अवस्था

तथा सञ्जाता सम्प्रति ॥

प्रियः प्रिया-भावमेवम्प्रकारं

प्रिया च प्रियभावं स्मारं स्मारं

दुःखासन-समासीनौ तौ

धृत्वा धैर्य-करवालम्

आस्तां दीर्घकालम्

रात्री-कर्तन-निरतौ ॥

आत्म-शीर्ष-श्रम-समुत्पन्नाः

स्वेदाः प्रवहन्तो निरर्गलम्,

विधौत-पक्ष्म-गुल्म-व्राता घनाः

प्लावयन्ति स्म तद्गण्ड-मण्डलम् ॥

उलूक-वेशा तमस्वती

क्रमशः कृश-प्राणा विरुतवती ।

शोणितैः प्लावयन्ती व्योमस्थानम्

अत्रायत पलायनोपायेन स्वात्मानम् ॥

प्रणयि-प्रणयिनी-चरणेषु तारकाः

एताः सकला विक्रीताहमिकाः,

प्रसून-रूपेण विच्युताः सत्यः

भूपतिताः शरणं तयोरीप्सितवत्यः ॥

शरण-वत्सलेन जानकीधवेन

अविधृत-कैतवेन

सुरक्षिता मर्यादा ।

कृतं वर-दानमथ,

“शिरसि  स्थानमवाप्स्यथ

युग-युगान्तराणि सर्वदा ॥” * 

= = = = = = = 

(इति स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीतस्य

तपस्विनी-महाकाव्यस्य

श्रीहरेकृष्णमेहेर-कृत-संस्कृतानुवादे तृतीयः सर्गः)

= = = = = = = 

[सौजन्यम् :

स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीता ‘ तपस्विनी ’ *

संस्कृतानुवादकः - डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

प्रकाशकः - परिमल पब्लिकेशन्स्, २७/२८ शक्ति नगर, दिल्ली-११०००७, भारतम्.

प्रथम-संस्करणम् - २०१२ ख्रीष्टाब्दः]

= = = = = =

Tri-lingual Translations of Poet Gangadhara Meher’s Tapasvini Kavya

By : Dr. Harekrishna Meher

Hindi-English-Sanskrit Articles on Tapasvini Kavya :

http://hkmeher.blogspot.in/2011/08/my-hindi-english-sanskrit-articles-on.html

* * * *