Sanskrit ‘Tapasvini’ Kavya Canto-2, (‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, द्वितीय-सर्गः/डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः)

(‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, द्वितीय-सर्गः/डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः/

Sanskrit Tapasvini-Kavya, Canto-2)

TAPASVINI     

Original Oriya Epic Poem 

By : Poet Gangadhara Meher  (1862-1924)

Complete Sanskrit Translation By : Dr. Harekrishna Meher 

Published by : Parimal Publications, 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007,

ISBN: 978-81-7110-412-3.  First Edition  2012.]

= = = = = = = = = = = = = = = = = = 

Tapasvini  [Canto-2]

= = = = = = = = = = = = = = = = = =   

[Canto-2 has been taken from pages 65- 80 of my Sanskrit ‘Tapasvini’ Book. 

For Introduction, please see : ‘ Tapasvini : Ekam Aalokanam’

Link : http://hkmeher.blogspot.in/2011/07/gangadhara-mehers-tapasvini-sanskrit.html

= = = = = = = = =

तपस्विनी (महाकाव्यम्)

ओड़िआ-मूल-रचना * स्वभावकवि-गंगाधरमेहेरः (१८६२-१९२४)

सम्पूर्ण-संस्कृतानुवादः * डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

= = = = = = = = =

द्वितीयः सर्गः 

 = = = = = = = = =

वाल्मीकि-मुन्याश्रमे

साम्राज्ये  मनोरमे

शान्ति-र्विराजते राजत्वं कुर्वती ।

महीरुह-राजि-प्रदत्तैः

सुच्छाया-शुल्क-वित्तैः

कोषं परिपूरयन्ती ॥

कुर्वन्ति तत्राकैतवं

तत् कर-दानं सर्वं

ते तरु-निचया अयाचितम्

स्वतनु-मानदण्डानुरूपं निश्चितम् ॥

प्रकृत्याः संयति निर्भीकाः

भवन्ति पुनः सैनिकाः

ते सर्व उर्वीरुहाः

घन-पर्ण-वर्म-समावृत-देहाः ॥

स्वीय-वपुषां पुष्टिं समेधयन्तः

वर्षाया व्यायामे ते सन्तः

आतपस्य विधाय पराजयम्

तस्यानयन्ति रश्मि-वैभव-निचयम् ॥

प्रवल-शीताक्रमणतः

राज्य-रक्षण-वृत्तये

आधान-कुण्ड-शिखारूपेण ततः

भवन्ति वह्नि-शराः पुनः कतिपये ॥

पराजिता प्रकृति-र्विज्ञाय समयं

विदधाति सुतरां सन्तोषातिशयम्,

समर्प्य तरु-निकर-करेषु स्वयं

फल-कुसुम-कोष-समुच्चयम् ॥

प्रत्येक-नीहार-बिन्दु-र्महनीयं        

शोषयति यतेरगस्त्यस्य गौरवम्,

गर्भ-मध्ये दधानः स्वयं 

तारका-रत्ननिकर-पूर्णं व्योमार्णवम् ॥

आहृत्य पारावार-गर्वं

तरु-मूलावाप-स्थित-जलानि

सम्पोष्य मण्डलमैन्दवं

निदधति स्म स्वगर्भे सकलानि ॥

सहसा तत्र प्रविश्य रुदितं

राम-रमणी-मुखोदितं

शान्ति-देव्यागारम्

प्राकम्पयद्  वारंवारम्  ॥

शान्तिः करुणावती

प्रविचलित-मानसा

स्वीयं वाहनमन्विष्टवती

रोदिनीमुद्दिश्य प्रयातुं तरसा ॥

मुनि-कुमार्यो निर्गत्य तस्मिन् समये

आसन् व्यापृतास्तत्त्वावधान-कार्ये

नूतन-तरु-लतानाम्

वायुवेग-वशादस्तव्यस्तानाम्  ॥ (१)

श्रवणेषु तासां नवः

प्राविशद् यदा कश्चिद् रवः

न्ययोजयन् निज-मानसं ततस्ताः

तं धृत्वा सम्यगभिज्ञातुं समस्ताः ॥

धृत्वापश्यत् तं मनः,-

न स कपोत-स्वनः

न वा पिक-तानः

न वा निक्वणो वीणोद्भूतः,

न वा कम्बु-ध्मानः

न पुन-र्बर्हिण-केका-विरुतः ।

स वै रमणी-कण्ठस्वरः 

झरति रुजा-जर्जरः ॥

बालानां तासां हृदय-स्यन्दनवरम्

समारुह्य शान्तिरचालयत् सत्वरम् ।

केतन-वल्कलाञ्चलः

आसीदुड्डीयमानश्चञ्चलः ॥

रोदनोर्मिं संपश्यन्त्या

चकितया स्थितं शान्त्या ।

तथापि नावहेला कृता मनागपि तया

गन्तुं तदन्तिकं त्वरया ॥

प्रस्थाय ततोऽनतिदूरे सकलाः

व्यलोकयन् मुनिबालाः ।

अपूर्वा कापि नारी प्रबलम्

वर्षति बाष्प-जलम् ॥

काचिदचिन्तयत् सविस्मयम्,

‘विचित्रा घटनेयम्

अत्र कानने सर्वथा ह्यसम्भवा

एतादृशी मानव-तनुभवा ॥

देवी काऽपि निलिम्प-निलयात्

सद्यः शाप-फलात्

धरातलं समागत्याधीरा

किमु पतितास्ति सशरीरा ?

अभ्रमातङ्गोपरि समधिष्ठिता

व्योम-धाम्नि भ्रमन्ती पुरन्दरी

देवेन्द्र-पुर-सुन्दरी

किमु वसुन्धरायां विलुण्ठिता ?’

काप्यपरा व्यचिन्तयद् बाला,

‘किमु धृताश्रु-तरङ्गमाला

मेदिनीं  प्लावयन्ती

वर्त्तते जाह्नवी मूर्त्तिमती ?

अथवा करका यथा,

स्वर्गलोकाद् विगलिता

द्रवीभवति किमु क्रमेण करुणा सर्वथा

पृथ्वीतले पर-व्यथा-सन्तप्ता ॥ 

नोचिदियं  घन-कुन्तला,

पतनात् स्तनयित्नु-समेतायाः

तारायाः स्खलितायाः

वहतीयं धारा धरित्र्यां निरर्गला ॥

रोदन-रुतिरभविष्यत्

यदि प्रकम्प-प्रदायिनी

उच्येतास्माभिस्तत्

समागतेयं तोयद-सङ्गता सौदामिनी ॥

कौमुदी क्व तुषार-वर्षिणी

कोकिल-काकली-मुखरा ?

क्व च झिल्ली-राविणी

ग्रीष्मातप-ततिः प्रखरा ?

अभविष्यद् यदि वल्लकी तस्या हस्ते

तर्हि वक्तुं शक्यते,

वर्त्तते रोदन-रता देवी भारती

विष्णु-विरहादार्त्ता सती ॥’

एवं विचिन्तयन्त्यः

सीता-सविधं मुनिसुताः प्रयातवत्यः ।

परन्तु प्रदातुं सान्त्वनाम्

नाभवत् साहसं बालानाम् ॥

प्रबल-प्रावृषि गाढ़ाविलानां

महानद्याः सलिलानां

निर्मलीकरणाय निर्मला-फलम्

कीदृशं  वा भवेदलम् ?

इबाङ्ग-तेल-तरङ्गिणीभिः  (२)       

सार्धं वर्धते धारा महानद्या यथा,

तथैव साकं मुनिकुमारीभिः

वृद्धिमलभत मैथिल्या अन्तर्व्यथा ॥

न किञ्चित् पृष्ट्वा सीताम्

कुमार्यो वेष्टितवत्यस्ताम् ।

नाशक्नुवन् गन्तुं ततः,

स्नेहस्तु चरण-शृङ्खला संवृत्तः ॥

तासां प्रशान्त-नेत्राणि केवलं

निरीक्ष्य विकलमधीरम्

तत्रामुञ्चन् प्रबलं

क्षुब्ध-हृदयानां  वेदनोर्मि-नीरम् ॥

अश्रु-प्लावितासु बालासु विलपन्ती

तत्र विह्वल-जीवना

आसीत् सीता सती

शोकाम्बुनि प्लवमाना ।

चक्रवातज-सीकरैः कृतावगाहने

राजीविनी-वने

किमु राजहंसी कूजति कलम्

आर्त्त-स्वरै-र्विकलम् ?

सखी काचिदविषह्य तत्

खेद-राजि-भरितैः

व्यथा-चञ्चल-लपितैः

वाल्मीकिं समुपेत्य न्यवेदयत् ॥

‘तात ! काननेऽस्मिन् काचित्

विलोक्यते योषित्

नवनीत-पुत्तली-तुला

समागत्य रोदिति यथा वातुला ॥

सम्बोधयन्ती वारंवारम् 

प्रियतमं भर्त्तारम्

स्मरति विविक्ते स्वमनसा

वात्सल्यं गुणराशिं स्वामिनः सा ॥

तस्या ललाट-देशे सन्दृश्यते

सिन्दूर-बिन्दुः सुन्दरः ।

वदनारविन्दं प्रति प्रतीयते

यथा राका-कलाकरः ॥

पाणि-युगले तस्याः संलग्ना

रम्य-रत्न-कङ्कण-राजी विराजते,

विषाद-पयोधि-पुलिने ह्यनिमग्ना

मृद्वी सा देदीप्यते ॥

दर-प्रफुल्लोत्पले वराटक-समाना

राजते सा कमल-द्युति-कम्य-परिधाना ।

नेत्र-नीरैस्तस्याः क्लिन्नम्

दृश्यते तद्वसनम् ।

स्पष्टं नावगम्यते सा किमु देवी           

अथवा वर्त्तते मानवी ॥’

समाकर्णित-तद्-वचनः

मुनिसत्तमः समौनं निमीलित-लोचनः

न्यस्य काय-शीर्ष-ग्रीवाः सरलम्

मुहूर्त्तं समुपाविशत् केवलम् ॥

प्रतस्थौ पुनः समुत्थाय

‘चलत पश्याम’ इति कथयन् ।

अनेके मुनि-कुमारा अह्नाय

पश्चादेव तस्यागच्छन् ॥

अन्वगच्छन् सकौतुहलाः

आसन्नुटजे या मुनिबालाः,

सङ्गिन्यो भूत्वा सार्धं सख्या तया

समागतासीत् समाकारणार्थं या ॥

तदनन्तरं प्रातिष्ठन्

कुरङ्गाः कुरङ्ग्यश्च सशावकाः ।

तरोस्तरौ लम्फं प्रदाय तदाचलन्

कोकिला मयूराश्च सवकाः ॥

पवन-पारावारे चालयन्तः

स्वस्व-कलेवर-पोतं प्रस्थितवन्तः

नेत्र-रञ्जनाः खञ्जनाः कपोताः

शुकाः सारिका-समेताः ॥

वीर-वाहिनीयं शान्त्याः

तत्राभियानं समारब्धवती,

कृते सीता-शोक-शिलातत्याः

यथा भीषणा स्रोतस्वती ॥

महाधारा महानदी-महानद्याः समागत्य सजवम्

यदि प्रस्तर-समस्तं रामेश्वरस्थम्  (३)

समस्तकं ग्रसति,

किं विच्युतिं लप्स्यते

तत्राश्म-सर्वम् ?

प्रवाहः खलु कम्पिष्यते,

गति-स्खलनं भविष्यति

विघूर्णित-मूर्ध्ना नावाप्य पथम् ॥

अभियानेऽस्मिन् शान्तिदेव्याः सम्प्रति

ननु तादृश-दशा-भोगो न भविष्यति ?

संलग्ना भवतु सा

सन्निवेशित-मानसा,

सा वै लग्नास्ति नियता

स्वाभिमान-प्रमत्ता ॥

कियद्-दूरं चलित्वा समागतः

मुनीशो वैदेही-सकाशम् ।

अतिष्ठन्नपरे वेष्टयन्तः

अधः शाखासु चाध्याकाशम् ॥

शुभ्र-श्मश्रूकेशस्य विभूति-कलेवरस्य

सविधे सौम्य-मूर्त्ते-र्मुनिवरस्य

अशोभत सीता सती

चामीकर-गौर-वर्णा,

तले प्रालेय-कायस्य

शैलेश-हिमालयस्य

यथा नीरव-निश्चलं वसन्ती

तपस्विनी अपर्णा ॥

समुपयाते यतीशे

अवनीजया शोको विसर्जितः ।

चिन्ता-चक्रावर्त्तस्तस्या हृद्-देशे

संवृत्तः स्थगितः ॥

प्राह महर्षिः सीतां प्रति,

“वत्से ! मया ज्ञातमेवास्ति ।

विरह-विपत्तिस्ते

विपरीतं प्रवहन्ती विद्यते ॥

स्वत एव गति-र्भवति

स्रोतस्वत्याः पारावारं प्रति ।

लङ्घति सा शिला-शैल-सङ्कट-सकलम्

समागच्छति मार्गे यद् विरुद्धमर्गलम् ।

पूर्व-क्लेश-समस्तं विस्मर्यते

तया तोयनिधे-र्मिलने ।

भेद-लेशोऽपि पुन-र्नावशिष्यते

तयोरुभयो-र्जीवने ॥

मध्ये दैव-वशात् समुत्थाय सपदि

ऊर्ध्वं भित्त्वा यदि

छिनत्ति वालुका-स्तूपस्तयोः

हृदयं ह्रादिनी-समुद्रयोः,

कल्लोलिनी तु न म्रियते ।

प्रियतमस्य कृते

वहति सा जीवन-भारं स्वयम्

ह्रदाकारं प्रसार्य स्व-हृदयम् ॥ (४)

अविकला घटितास्ति, जाते !

जगति सा दशा ते ।

चिन्ता त्वया मा कार्या वृथा,

दारुणं वै चिन्तायाः स्वरूपं सर्वथा ॥

श्वशुरस्ते सुहृद् मे,

तद्वत् तव तातः ।

निवस निस्सङ्कोचमस्मिन्नाश्रमे

संसारं तिक्तं मत्वाऽतः ॥

ममाश्रम-पदे सम्प्रति

चिन्ता काचिदपि ते नायास्यति ।

सम्भविष्यति यो नन्दनस्तन्निमित्तम्

मा कुरु चिन्तितमात्मचित्तम् ॥”

निशम्य मुनीश-वाचं सती

प्रणिपत्य तत्पाद-युगलम्,

समुत्थाय मैथिली प्रमृष्टवती

स्वीय-चेलाञ्चलेन गण्डस्थलम् ॥ 

“वीरप्रसू-र्भव वत्से !”, इत्थं सः

समुदीर्य शुभाशीर्भारतीम्

मधुरं प्रबोधयामास सतीम्

धरणिजां तपस्वि-कुलावतंसः ।

पुनरवोचत्, “ पुत्रि ! एहि,

विलम्बं मा विधेहि ।

निवसन्ती कुमारी-मण्डले मनोरमम्

समलङ्कुरु वै ममाश्रमम् ॥”

“कुमार्यः ! सन्ति कानि कानि द्रव्याणि

यूयं वहत त्वरितं सर्वाणि ।”

इत्थं श्रुत्वा मुनीन्द्र-निगदितम्

कन्यकाभिः ससम्मानं तत् सम्पादितम् ॥

समाकृष्य परस्परं

धृत्वा सत्याः सौम्य-पेटिकाः

परिवेष्टयन्त्यः सादरं

तां प्रस्थापयामासुः कन्यकाः ॥

दुर्गति-मस्तके वारंवारं

विधाय पादुका-प्रहारं

राम-हृदय-प्रीति-प्रतिमायाः पुरतः

धीरं प्रयातवान् वाल्मीकिस्तपोव्रतः ॥

अशोभत काषाय-वस्त्र-परिहितः

महर्षिरनूरु-सम्मितः ।

अदृश्यत पश्चाद् वैदेह-दुहिता

आदित्य-दीधित्युपमिता ॥

दीधितिरासीत् सा

दुःख-सागर-नीर-मग्ना विरसा ।

तत्रासीदनूरु-र्विराजितः

समुज्ज्वल-वर्ण-सज्जितः ॥

महामुनि-महासत्योः कथालाप-सर्वम्

साग्रहं निशम्य नीरवम्

आसन् विहङ्ग-निकराः

निषीदन्तस्त्यक्त-मधुस्वराः ।

विलोक्य तयोराश्रमाभिमुखं गमनम्

फुल्ल-चित्तास्ते सानन्दमकुर्वन् कलस्वनम् ॥

शान्ति-देव्याः खलु स्वयम्

संग्राम-जयघोषो वादितः सरयम् ।

सन्तोषः समभिव्यक्तो नृत्य-तत्परैः

मृग-शावक-निकरैः ।

मत्वा नवातिथि-लपनं स्नेह-पारावारम्

सतृष्ण-नेत्रैस्ते निरैक्षन्त वारंवारम् ॥

अशान्ति-पाथोनिधि-समुत्थिता

श्रीराम-रमणी स्वयम्

विजय-लक्ष्मीरूपा क्ष्मा-दुहिता

प्रयाति शान्ति-निलयम् ॥

वीथि-युगल-सज्जिताः

उभय-पार्श्वयोश्चलिताः

शत-शत-मिता मयूर-निवहाः

उच्चन्द्रकित-बर्हाः ॥

कोमलाङ्गा मातङ्ग-शावक-निकराः

स्व-करोद्धृत-पुष्कराः

प्रस्थितवन्तः सादरम्

दलबद्धा विकृष्य परस्परम् ॥

पत्र-निचया धृत-सून-स्तवकाः

द्रुमेषु दोलायमाना व्यशोभन्त ।

तत्र बक-कदम्बकाः

पङ्क्तिबद्धा धवल-ध्वजा व्यराजन्त ॥

मधुरमगायन् पिकवर्गा मङ्गलगीतम्

भृङ्गरुतै-र्विजयकम्बु-स्वनितं सुप्रतीतम् ।

मुहुर्मुहु-र्महीरुहेभ्यः समुड्डीयमानाः समस्ताः

शुक-सारिका  मुक्त-हस्ताः

प्रावर्षंस्तस्मिन् मार्गे

प्रसून-राशिं  पुरोभागे ॥

वन्दापना-प्रदीप-रूपा प्रज्वलिता

इतो गोधूलि-तारका ।

विरराज तस्मिन् मुन्याश्रमे सीता

श्रीरामचन्द्र-नेत्र-तारका ॥      

महर्षि-वाल्मीकि-निदेशेन

कुटीरे निधाय पेटिका-सकलम्,

प्राक्षालयत् कन्या काचन

वैदेही-वदन-मण्डलम् ॥

सत्याः पद-युगले काचिदपरा

अभवद् यदा सलिल-कलसावर्जन-तत्परा

सहसा तत्करादानीय स्वयम्

धौतवती वसुधा-पुत्री स्वीयं पादद्वयम् ॥

काचित् सतीमुपवेश्य तत्पश्चात्

पत्रासन-पीठिकायां कोमलायाम्

समादाय फलमूलादिकमददात्

तत्र पुरतः पत्र-स्थाल्याम् ॥

अनुकम्पा-नाम्नी वृद्धा तावत्

स्वाङ्के निधाय सतीं स्नेहभरम्

कर-तामरसाभ्यां प्रामार्जयत्

तस्या ललाट-कपोल-परिसरम्  ॥

आवर्ज्य समुज्ज्वलं निर्मलं

ममता-प्रपातात् स्नेह-जलं

सत्याः प्राणान् प्लावयन्ती

शीतल-विधानं कुर्वती

सा वक्त्रं निरीक्ष्य वारंवारम्

वचनमभाषत धीरं सुकुमारम् ।                                      

“ वत्से ! त्वमसि समायाता

अद्य सौभाग्यादेव मत्सविधम् ।

राजराजेश्वरी त्वं सुजाता

तव स्वकीयं स्वर्ण-मन्दिरं निश्चितं

कृत्वा घनान्धकार-पूरितं

समुज्ज्वालितवती मम कुटीरमेवंविधम् ॥

आदिवसात् त्वया कन्ये !

किञ्चिदपि न भुक्तमिति मन्ये ।

आस्ते तनयस्ते गर्भे चलन्

चरण-प्रहारं कुर्वन् ।

अद्धि अद्धि वत्से !

का ते लज्जा मातृनिवासे ?

तव सखीजना एते

त्वत्प्रतीक्षा-रता विद्यन्ते ॥”

अनुकम्पा तत्रैवमुक्त्वा

अर्पितवती नारङ्गी-कलिं विलुञ्चितावरणाम्,

एकामेकां कृत्वा

पक्व-कदलीं च कर्पूर-वर्णाम् ।

कुलक-निचयं भिन्न-बीजं

खण्ड-खण्डं  पुनः पनस-व्रजं

मधुर-स्वादं पिण्डखर्जूरम्

आम्रं च रम्यं रसपूरम् ॥

खाद वत्से ! खाद धीरम्

इति मुहु-र्वदन्ती मधुरम्

करे सत्या अददाद् भग्नं करक-बीजम्

मञ्जुलं  पुञ्ज-पुञ्जम् ॥

परिशेषे पुनर्द्वयं पुनर्द्वयम्

इति निगद्य राम-जायाम्

भोजयामास कोलिं स्वयम्

अष्ट-दश-प्रायाम् ॥

जननी-स्नेहसौख्यं वाल्य-जीवने स्वकीये

नावगतमासीत् सीतया ।

अद्य खलु तपोवने वाल्मीकीये

तदवगतं सम्यक्‌तया ॥

फलाशनस्य पश्चात्

कृत्वाचमनं स्व-लपने

सा तापसी-निदेशात्

समुपाविशत् काष्ठासने ॥ (५)

करे वैदेह्यास्तदनन्तरं

कोरङ्गी-फलमर्पितं कयाचित् कन्यया ।

तद् गृहीत्वा सादरं

वदने पातितं सत्या सुलपनया ॥

कयाचिदपरया

सुकुमारं शुष्क-नीवार-नालमानीय

धीरं प्रस्तुता शय्या

तत्र मृगाजिनं प्रसार्य ।

सविधे सीतायास्तत्रातिष्ठतां सख्यौ ।

अन्यः कन्याजनः स्वस्व-वासं प्रतस्थौ ॥

 * * *

= = = = = = = =

पादटीका :

(१) इतः प्राक् प्रखर-पवन-प्रवाह-विषयः कथितोऽस्ति ।

(२) इब, अङ्ग, तेल इत्याख्याः नद्यः सन्ति महानद्याः उपनद्यः ।

(३) रामेश्वरम् = सम्बलपुर-समीपे महानद्याः भयङ्करं  विषम-स्थानमेकम् ।

(४) ओड़िशायाः चिलिका-ह्रद-सङ्गतानां नदीनामवस्था अस्य निदर्शनम् ।

(५) गर्भवतीत्वात् सीताया उपवेशनार्थमुच्च-स्थानमावश्यकम् ।

* * *

[सौजन्यम् :

स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीता ‘ तपस्विनी ’ *

संस्कृतानुवादकः - डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

प्रकाशकः - परिमल पब्लिकेशन्स्, २७/२८ शक्ति नगर, दिल्ली-११०००७, भारतम्.

प्रथम-संस्करणम् - २०१२ ख्रीष्टाब्दः] 

 = = = = = =

Tri-lingual Translations of Poet Gangadhara Meher’s Tapasvini Kavya

By : Dr. Harekrishna Meher

Hindi-English-Sanskrit Articles on Tapasvini Kavya :

http://hkmeher.blogspot.in/2011/08/my-hindi-english-sanskrit-articles-on.html

* * * *