'Koshali Meghaduta' (Purba Megha):कोशली मेघदूत (पूर्ब मेघ): Dr.Harekrishna Meher

                                                    ‘Koshali Meghaduta’

By : Dr. Harekrishna Meher
(Complete ‘Koshali Lyrical Translation of Poet Kalidasa’s  

Sanskrit Kavya ‘Meghadutam’)
= = = = = = = = = = = =

Published by :   

‘Trupti’, Bhubaneswar-2, Orissa, India, 2010.  
[ISBN : 13 978-93-80758-03-9]
*

'Koshali Meghaduta' Book : 

Ref :   

http://hkmeher.blogspot.com/2010/08/koshali-meghaduta-book-inaugurated.html
* 

For this ‘Koshali Meghaduta’ book,   
Translator Dr. Harekrishna Meher
was honoured with  
‘Dr.Nilamadhab Panigrahi Award’-2010    
conferred by   
Sambalpur University, Jyoti Vihar, Sambalpur, Orissa.
Ref :  
http://hkmeher.blogspot.com/2011/08/nilamadhab-panigrahi-samman-to.html.
= = = = = = = = 

Purba Megha , Part-1,   

Koshali Meghaduta, is presented here.

*

For Part-2 'Uttara Megha', 
please see : 
http://hkmeher.blogspot.com/2008/02/kosali-meghaduta-part-2-uttara-megha.html

= = = = = = = = = = 
  
मूल संस्कृत मेघदूत-काव्य : महाकबि कालिदास

कोशली गीत रूपान्तर : डॉ. हरेकृष्ण मेहेर
*

कोशली मेघदूत

---------------------------------------------------

( उपक्रम - Introduction by Translator )
*

महाकबि कालिदास कबि-कुलर् गुरु,
संस्कुरुत साहित्यर् से त महामेरु ।
पुर्‌थीय़ाक उड़ुछे उजल्
य़श्-पताका ताँकर्,
महकि य़ाउछे मधुर् बास
कोमल् काब्य-फुलर् ।
आदिरसे गीति-काब्य रचिछन्,
दुनिआथि सुबिख्यात् 'मेघदूत' तार् नाँ ।
भाबर् कथा कबि लेखि य़ाइछन्,
प्रिय प्रियार् बिरह दशा हेइछे बर्नना ॥ (i)
*
माहादेबर् पूजा काजे य़क्ष जुआन् पिला,
पर्‌ति दिन् फुल् आन्‌बार् कबार् करुथिला ।
हेइ करि नूआँ भिआ
से त कनिआँ-रसिआ
ठिक् बेल्‌के काम् आरु नाइँ कला निजर् ;
पर्‌भु-पादे पूजा सेबार्
बाधा सेने एन्ति हेबार्
देखि मालिक् कुबेर् रजा हेले रिसा-जर्‌जर् ।
कनिआँ लगुन् अल्‌गा करि
से पिलाके रजा,
बहुत् दूरके पठेइ देले
भोग्‌बा लागि सजा ।
य़क्ष य़ुआन् दूत बनेइ मेघके
मनर् कथा केते जनेइ ताहाके,
पठेइ थिला प्रिया निके
सुखर् दुखर् खबेर् ।
देबभाषार् से मेघदूत् काब्यके
कोश्‌ली भाषार् गीत् रूपे लेखुछे,
संस्कुरुतर् कबि शिरी
हरेकृष्ण मेहेर् ॥ (ii)

= = = = = = = = =

पूर्ब मेघ
*
[1]
य़क्ष नूआँ बिहा हेइ कनिआँ पाशे माति,
कामे हेला कर्‌बा य़ोगुँ ताके य़क्ष-पति ।
शाएप् देले - ‘ रामगिरि पर्बतके जा’,
कनिआँ छाड़ि गुटे बछर् एक्‌ला सेने था’ ।
य़क्ष बिच्‌रा निस्तेज् हेइ
लमा शास्ति पाइ,
बसा कर्‌ला रामगिरिर्
आश्रम्‌थि य़ाइ ।
सेन बनबास् करिथिले शिरीरामर् रानी,
पतिबर्‌ता सीतादेबी जनक्-रजार् ननी ।
ताँकर् देहे लागि करि पबितर्,
हेइछे सेने सिनान् बेले
पाएन् सबु निर्मल् ।
केतेनिकेते नमेरु गछ सेठाने,
भर्ति अछे बहल् पतर्
गहन् छाइ शीतल् ॥
*
[2]
रहि करि से राम्‌गिरिने प्रियार् बिने उदास्,
झुरि झुरि कटेइ देला य़क्ष केतेक् मास् ।
पिन्धि थिला सुनार् बला
तल्‌के खस्‌रि आस्‌ला,
दुब्‌ला हाते मणिबन्धन्
मेला मेला दिश्‌ला ।
आषाढ़् मासर् पहेला दिने देख्‌ला से,
पाहाड़्-चूले कलाहाँडिआ
बादल् अछे घोटि ।
खेते जेन्ता बड़ा सुन्दर् हातीटे,
खेला कर्‌सि माएट् उखाड़ि
दाँते पिटि पिटि ॥
*
[3]
देख्‌ला परे प्रेम् इच्छा जाग्‌ला सेतार् मने,
केन्‌सि मते ठिआ हेइ से बादलर् साम्‌ने ।
आँखिर् लह भित्‌रे भित्‌रे
चापि करि य़ुबक्,
जह बेल् तक् भाब्‌ना कला
कुबेर् रजार् सेबक् ।
कनिआँ सुन्द्‌‍री निजर् पाशे थिले बि,
बादल् देखि प्रेमी लोकर्
मन् हेसि अथा ।
प्रियार् गला आप्‌टि करि धर्‌बाके,
आतुर् य़िए दूरे अछे
नाइँ कह तार् कथा ॥
*
[4]
शराबन आस्‌ले पाखे प्रिया गलामाली,
रख्‌बा य़ेन्ति तार् कोमल् परान्‌के सँभालि ।
हेतिर् लागि बादल्-हाते
य़क्ष कनिआँ निके,
कुशल् सन्देश् पठैमि बलि
भाबना कर्‌ला टिके ।
ताजा ताजा फुटि थिला कुरे फुल्,
तोलि करि मेघर् काजे
अर्घ्य अर्‌पि देला ।
पर्‌घेइ करि हरष् मने ताहाके,
य़क्ष-पिला पीर्‌ति भरि मधुर् कथा कहेला ॥
*
[5]
काहिँ बादल् ? काहिँ खबर् ?
मेल् नाइन केन्‌सि,
कुहुला जुए पाएन् पबन्
मिश्‌ले बादल् बन्‌सि ।
इन्द्रि निजर् सबल् थिले परान्‌धारी सिना,
खबर् पाति नेइ पार्‌सन् मेघर् शकत् नाइँना ।
इ कथाके य़क्ष बोप्‌रा
बुझि नाइँ पारि,
गुहैर् कला मेघर् आगे
उच्छन् हेइ भारि ।
काम्‌ना य़दि मन् भित्‌रे घारिछे,
प्रकुर्‌ति से प्रेमी लोक्‌के
करि देसि बिकल् ।
किए सचेत् किए अचेत् इ कथा,
जानि नाइँ पारे से त
हेसि बड़ा कल्‌बल् ॥
*
[6]
"बादल् भाइ रे !
पुष्कराबर्तकर् बँश दुनिआ अछे जानि,
से कुले तोर् जनम् आए, तुइ त खान्‌दानी ।
इन्दर् रजार् खोब् बिशुआस्
अछे तोर् ठाने,
इच्छा कर्‌ले रूप् धर्‌सु
इ कथा मुइँ जानेँ ।
दूरे अछे मोर् कनिआँ भाग्य खराप् भारि,
इथिर् काजे जनउछेँ तके मोर् गुहारि ।
गुनी लोकर् आगे निजर् पार्थना,
बिफल् हेले हउ पछे
सेटा उतम् आए ।
नीच् लोकर् ठाने य़ेते गुहारि,
सफल् हेले घले सेटा
भल् नाइँसे घाए ॥
*
[7]
तापित् लोकर् आस्‌रा तुइ
करि पार्‌सु शीतल्,
कनिआँ निके खबर् छने
नेइ जा मोर् बादल् !
कुबेर् रजार् रागे मुइँ धुरे हउछेँ झुरि,
य़िबु तुइ य़क्ष-पतिर् देस् अल्‌का पुरी ।
सेन बाहार् बगिचाने रहिछन्,
माहापुरु शिब, ताँकर्
मुँड़े अछे चन्दर् ।
महल् सबु धोब् दिशि चम्‌कुछे,
बाजि करि चन्दर्-किरन्
उजल् केड़े सुन्दर् ॥
*
[8]
तुइ आकाशे य़ेतेबेले चाल्‌बु खुसि हेइ,
पथिक् लोकर् कनिआँमाने देख्‌बे ठअँकेइ ।
हाते टेकि थिबे मुँड़र्
बाल्-टिपिके छइली,
मन्‌के बुझेइ उषत् हेबे
घएँता आस्‌बे बलि ।
तोर् आएबार् देखि करि किए भैल्,
छाड़ि पार्‌सि बिरहिनी
कनिआँके निजर् ।
परर् अधीन् मुइँ सिना भोगुछेँ,
मोर् बागिर् नाइँसे य़िए
धएन् धएन् से बर् ॥
*
[9]
बाधा किछु नाइँना तोर्
य़िबु आराम् करि,
देख्‌बु सेने तोर् बोहूके
बँचिथिबा बिच्‌री ।
उदास् थिबा पतिबर्‌ता एक्‌ला जीबन्-धनी,
आएबे बलि टाकि थिबा से दिन् गनि गनि ।
फुल् बागिर् कहँल् केते
हुरुद् अब्‌लालोकर्,
बिरह् बेले भाङ्‌‍गि य़ाएसि
कर्‌सि प्रेम् जबर् ।
मुनुस्‌माने थिले दुरिआ जागाथि,
माएझिमन्‌के डहक्‌बिकल्
लाग्‌सि भालि भालि ।
आशा-बन्धन् एका ताँकर् हुरुद्के,
बँचेइ रखि थिसि फेर्
मिलन् हेबा बलि ॥
*
[10]
बतर् हेइछे पबन् एभे तोर् पछे पछे,
धीरे धीरे तते आग्‌के बढ़ेइ करि नउछे ।
तोर् डेब्‌रि फाले इ त
सुन्दर् चेरे चातक्,
बड़ा जोशे डाक् दउछे
मधुर् मङ्गल् सूचक् ।
तोर् चेहेरा मोहि देसि आँखिके,
देखि करि गर्भधारन्-
आनन्द् पाइ मने ।
धाएड़् धाएड़् उड़ि उड़ि आकासे,
तके सेबा कर्‌बे सबु
माई बग्‌माने ॥
*
[11]
तोर् गर्जन् पुर्‌थी भएर्
फुटेइ देसि छति,
हेतिर् काजे केते जातिर्
फसल् हेसि भर्ति ।
सुनि करि तोर् मधुर् से गर्जन् काने,
मान्‌सरोबर् य़िबार् लागि राजहँसमाने ।
तन्द्रा हेइ दल् बान्धि संगे त,
धरिथिबे बाटर् आहार्
पदम्-नाड़् कएँलि ।
तुइ आकाशे गला बेल्‌के सेमाने,
कएलास् तक् साङ्ग हेइ
य़िबे डेना मेलि ॥
*
[12]
इ पाहाड़र् मझि पर्‌भु रामर् पाद चिह्ना,
शोभा पाउछे, ताके कर्‌सि दुनिआँ बन्दना ।
तोर् आदरर् साङ्ग इ त
बड़ा उँचा पर्बत्,
ताके पोट्लेइ बिदा हेइ जा
मन्‌के करि उषत् ।
बर्‌षा आएले इ परबत् तोर् सङ्गे,
मिशि करि सेनेहके
निजे जनेइ देसि ।
खोब् दिनुँ भेट्ला परे तोके से,
छाड़्‌सि उषुम् फाप्-लह
हेइ केते खुसि ॥
*
[13]
मन् देइ करि सुन् पहेला कहुछेँ रे भाइ !
जेन् बाटे कि सुबिधाने तुइ पार्‌बु जाइ ।
तार् पछे मुइँ कहेमि तते
प्रियार् लागि खबर्,
बने लाग्‌बा शुन्‌बु काने
कथाके मोर् मनर् ।
थाकि थाकि लाग्‌बा तके य़ेन्‌ठाने,
पाहाड़् देखि उप्‌रे छने
सेन बिश्राम् नेबु ।
दुर्बलिआ लाग्‌बा बएले बाटे तुइ,
नदीर् मधुर् उशास् पाएन्
पिइ करि य़िबु ॥
*
[14]
‘हादे पबन् पाहाड़्-शुरुङ्ग् उड़ेइ नउछे केएँ’
इ पर्‌कार् भाब्‌ना करि तके उपर् मुहेँ ।
अकाबका सादासिधा
सिद्ध-कनिआँमाने,
ठअँकाएबे तुइ य़ेबे
चाल्‌बु फुर्त्तिमने ।
सरस् बेत गछ भर्त्ति इठाने,
तुइ आकाशे उठ्बु इनुँ
करि मुहुँ उत्तर् ।
थिबु साब्‌धान् बाटे य़ेन्ता देहे तोर्,
नाइँ बाज्‌बा थोर्‌पा-आघात्
दिग-हातीमान्‌कर् ॥
*
[15]
इन्दर् धनु केते सुन्दर् दिशुछे इ साम्‌ने,
बिनोमुँड़िर् टिपिनुँ से उठिछे जतने ।
गुटे ठाने मिशि गले
रतन् केते बानि,
तेज् झल्‌मल् करुछे सते
मन्‌के नेसि टानि ।
इ धनु त तोर् साम्‌ला देहिके,
सजेइ देबा केते रंगे
अएन् दिश्‌बु सेनुँ ।
खोच्‌ले जेन्ति रंग्‌‌रंगिआ मजूर्-चूल्,
गोपाल्-बेशे सुन्दर् देही
नन्दनन्दन् काह्नु ॥
*
[16]
'चाषर् फल् तोर् अधीन्'
इ कथाके जानि,
गाआँर् टुकिल्-लोक्‌माने
करि सादा चाहाँनि ।
पीर्‌तिभरा आँखि तोके ठअँकाएबे छने,
भूरु नचेइ नाइँ जानन् गअँलिएन्‌मने ।
माल्-खेत्‌रे बर्‌षा करि चघ्‌बु रे,
ताजा हल् जोता हेइछे
महकि य़िबा बास्‌ना ।
पश्चिम्‌के य़िबु टिके बँकेइ,
तार् परे फेर् तुर्‌ते य़िबु
उत्तर् दिग साम्‌ना ॥
*
[17]
आम्रकूटे तिहिड़ि देइ मुषल् धारा बिषम्,
जंग्‌ली जूएर् उत्पात्‌के करि देबु खतम् ।
बाट् चालि चालि तुइ त थाकि
य़ाइथिबु केते,
आदर् करि शुर्‌ङ्गे निजर्
ठान् देबा से तोते ।
आस्‌रा लागि पाशे बन्धु आएले
सेतार् आघर् उप्‌कार्‌के इ बेले,
हेतेइ करि कृपण् घले
अनादर् करे नाइँ ।
देखुछु त आम्रकूट पर्बत
केड़े उँचा बहिछे मान् महत,
इतार् सरि साधुर् कथा
काणा कहेमि मुइँ ॥
*
[18]
ढाँकि देइछे आम्-जङ्गल् पाहाड़् तरातरा,
आम् पाचिछे केतेनिकेते, जङ्गल् गोरा चेहेरा ।
चिकन् बेनी बागिर् तुइ
कलाबरन् देही,
आम्रकूटर् चूले चघि
मन्‌के नेबु मोहि ।
पर्‌बत्‌के देख्‌बे आकाश् उपरुँ,
देबादेबीमाने केते
जुगल् प्रेम्‌भरा ।
पुर्‌थी रानीर् थन् परा दिश्‌बा रे,
मझि कलिआ बाकी सबु
तरातरा पँर्‌रा ॥
*
[19]
आम्रकूटे थेब्‌बु छने सेनर् कुञ्ज बने,
केते रङ्गे केलि कर्‌सन् बनुआँ माइझिमने ।
हेइथिबा तोर् देहि उशास्
पाएन् दर्‌ला मारि,
जल्‌दि गति बढ़ेइ निजर्
रास्ता हेबु पारि ।
देख्‌बु आगे पड़िछे नएद् नर्मदा,
पथरिआ उँचा-नीचा
पादे बिन्ध्य-गिरिर् ।
गुटे बिराट् कलिआ हातीर् देहिने,
नाना भंगीर् गार् टान्‌ला
सुन्दर् चित्र बागिर् ॥
*
[20]
सुबास् मद रस मिशि जंग्‌ली हातीदलर्,
महकुथिबा मधुर् पाएन् नर्मदा नएदर् ।
कोइजामर् कुञ्जे धारा
अट्‌‍कि थिबा सेने,
हल्का शीतल् कषा पाएन्
बढ़िआ लाग्‌बा तेने ।
तुइ त आगुन् बर्‌षा करि खालि पेटे थिबु,
रुच्‌बा तते से पानि तुइ पिइ करि जिबु ।
तोर् भित्‌रे बल् पूरि रहेबा,
घन ! तके टल्‌मलेइ
नाइँ पारे पबन् ।
शूइन् थिले सबु उशास्‌ लाग्‌सि रे,
भित्‌रे पूरि थिले सिना
रहेसि निजर् ओजन् ॥
*

[21]
शागुआ-खएँरा कदम् फुल् फुटिथिबा अधा,
भम्‌रामाने देखुथिबे करि ताके शर्‌धा ।
कछार् पाशे जागिथिबा
भूईँकद्ली कलि,
हरष्‌मने हेर्‌नामाने
खाउथिबे बुलि ।
चहटुथिबा माटिर् बास महमह,
शुंघुथिबे हातीदल्
बुलि जङ्ग्‌ले जङ्ग्‌ले ।
इमाने देबे तोर् बाटर् सूचना,
पाएन्-बुन्दा बर्‌षा करि
य़िबु य़ेतेबेले ॥
*
[22]
नूआँ पाएन् पिइबा लागि चातक्‌माने चतुर्,
देख्‌बे ताँके सिद्धमाने भाबि प्रेम् मधुर् ।
धाएड़् धाएड़् उड़ुथिबार्
माई बग्‌के हाते,
गनि गनि प्रियामन्‌के
देखोउथिबे केते ।
तुइ घड़्‌घड़् कलाबेले सेठाने,
ताँकर् सहचरीमाने
चम्‌कि करि सबे ।
सिद्धमान्‌के आप्‌टि धर्‌बे डरि डरि,
प्रियमाने सुख् पाइ करि
तके धएन् बल्‌बे ॥
*
[23]
खबेर् धरि प्रियार् पाखे जल्‌दि जिबा काजे,
तोर् इच्छा त अछे मातर् मुइँ जानुछेँ निजे ।
डंग्‌रे डंग्‌रे महकुथिबा
कुरे-फुलर् बास्ना,
सेने बिलम् हेबा बागिर्
पड़ुछे रे जना ।
केका-शब्दे कर्‌बे तके सुआगत्,
आँखि निजर् आनन्द्-लह
झरेइ मजूर् सबु ।
पाएला परे सेमान्‌कर् आदर्‌के,
केन्‌सि मते झअट् करि
य़िबार् चेष्टा कर्‌बु ॥
*
[24]
तुइ दशार्न देशे आसि पुहुँचि गले सेन,
मानस् य़िबार् हँस्‌माने रहैबे किछि दिन ।
कढ़ि आकार् केतेनिकेते
केत्‌की फुटिथिबा,
उपबनर् बाड़ा सबु
पँर्‌रा बरन् दिश्‌बा ।
गाआँर् केते गछे हेबा गहलि,
गुड़ा बान्ध्‌बे चेरेमाने
केते कुआ चँटिआ ।
गछे बनिहाँ पाचिथिबा कोइजाम्,
सेथिर् गुने जंगल् सीमार्
रंग् दिश्‌बा कलिआ ॥
*
[25]
राज्‌धानी से देशर् आए बिदिशा नगरी,
तार् कीर्‌ति ब्यापिअछे चिएर् दिगे पूरि ।
सेन्‌के य़ाइ तोर् रसिआ
गुन् देखेइ देबु,
साङ्गे साङ्गे तुइ बिलासीर्
पूरा फल् पाएबु ।
बेत्रबती नएद् बहुछे
करि केते ठानि,
बड़ा चङ्ग्‌चङ्ग् लहड़ा खेले
सुआद् सेतार् पानि ।
भूर्‌लताके नचेइ करि य़ेन्ता कि,
केन् सुन्द्‌‍री रसबती
मल्‌काएसि मुहुँ ।
पिइबु तुइ तार् चएँड़े मधुरस्,
खँड़िथि रहि सुन्दर् भाबे
करि गर्जन् उहुँ ॥
*
[26]
‘नीच्’ नाआँर् पाहाड़् गुटे पाखे अछे देख्‌बु,
तुइ बिश्राम् कर्‌बा लागि सेने रहिय़िबु ।
तोर् संग् पाइ कदम् फुल्
फुट्ले परबते,
जना पड़्‌बा तार् देहे रुम्
टेङ्गेइ हेइछे सते ।
से पाहाड़र् पखान्-घरे
सजेइ रूप ठानि,
लगेइ हेसन् बेस्वेन्‌मने
बास्‌ना केते बानि ।
ताँकर् संगे मिशि करि नगरर्,
लम्पटिआ केते जुआन्
रसिथिसन् गुपत् ।
से धंग्‌रा पिलामन्‌कर् जउबन्,
लगाम्‌छड़ा केन्ता सेटा
जनेइ देसि पर्बत् ॥
*
[27]
बिशेइ करि तुइ सेलके बाट् धर्‌बु निजर्,
य़िबार् आगुन् बन-नदीर् कूले हेबु हाजर् ।
बगिचाने थिबा बहुत्
जूई कढ़ि फुटि,
भुरि भुरि नूआँ पाएन्
देबु हेति झिटि ।
मालेन्‌माने तोलुथिबे केते फुल्,
ताँकर् मुहेँ छाएँ देइ
छने चिह्नार् हेबु ।
गालर् झाल् पोछि पोछि खराथि,
झुर्‌मुरेइ थिबा ताँकर्
कानर् पदम् सबु ॥
*
[28]
तुइ चाल्‌तेल् जिबु भाइ ! सिधा उत्तर् दिग्‌के,
य़दर्‌पि तोर् रास्ता टिके बँकेइ य़िबा आग्‌के ।
उज्जयिनीर् उँचा उँचा
महले चघि बाबु,
मजा कर्‌बा लागि निजर्
मुहुँ नाइँ फिराबु ।
चक्‌चक् करि बिज्‌ली देबु झट्केइ,
चम्‌किय़िबे नाग्‌रीमाने
ठअँकेइ करि तके ।
देखिकरि से छन्‌छनिआँ चाहाँनी,
मन् खुसि तोर् नाइँ हेले
पड़्‌बु तुइ ठँके ॥
*
[29]
बाटे भेट्बु तोर् संगिनी नदी निर्बिन्धिया,
सेतार् रसे मातिय़िबु तुइ बड़् रसिआ ।
लहड़ा-दोले सेन चेरेदल् गुन्‌गुनोउथिबा,
घुन्‌सि सेटा तार् अँटाने चँचल् दिशुथिबा ।
झल्‌मलिआ चेहेरा धरि
पथ्‌रे जउछे फिस्‌लि,
पाएन्-भअँरी- नाभिके तार्
देखोउथिबा छएली ।
प्रेमीर् पाशे जेते जेते देखैसन्,
स्तिरीमाने छन्‌छनिआँ
चेहेरा रूप ठानि ।
प्रेमर् मिठा पहेला भाषा सेटा आए,
टुण् ताँकर् नाइँ फुटे
लाज् लाग्‌बा जानि ॥
*
[30]
ए सुन्द्‌रा ! तोर्‌नुँ सिन्धु नदी धुरे रहि,
बेनी बागिर् पत्‌ला धारा य़ाउछे धीरे बहि ।
खँड़िथि जेते गछ अछे
शुखा पतर् सेथिर्,
झरि पड़िछे हेतिर् जोगुँ
सेतुआ सेतार् शरीर् ।
धरि निजर् बिरहिनी अबस्था,
तोर् सुहाग जनेइ दउछे
से त पति-बर्‌ता ।
उचित् कारज् कर्‌बु तुइ सेलगे,
जेन्ताभाबे दूर् हेबा
हेतार् दुर्बलता ॥
*
[31]
अबन्तीके य़िबु, गाआँर् बुढ़ामाने सेनर्,
कहुथिसन् मजा कथा रजा उदयनर् ।
उज्जयिनीर् सूच्‌ना तके
देइछेँ मुइँ आगुन्,
पुहुँचि जिबु पूरिछे सेन
धन् दौलत् सुगुन् ।
य़ज्ञ-बले सुख भोगि जह दिन्
पुइन् फल् जेतेबेले हेला खीन्,
सरग्-बासी गुहुड़े आएले
पुर्थीतल्‌के उत्‌रि ।
किछि आख्‌री पुइन् बले ताहाँकर्
धरि आन्‌ले सते खँड़ेक् सरगर्,
हेइ उजल् खँड़् आए
उज्जयिनी नग्‌री ॥
*
[32]
से पुरीने सिप्रा नदी य़ाउछे धीरे बोहि,
पहँपहँके सेतार् पबन् मन्‌के नेसि मोहि ।
खेलुथिसन् सारस् दल्
शबद् करि मधुर्,
से सुर्‌के धरि पबन्
लमेइ नेसि धुर् ।
सेन सुन्दर् पदम् फुल्
केते थिसि फुटि,
तार् महमह सुबास् धरि
पबन् य़ाएसि चहटि ।
आराम् देसि छुइँ करि देहिके,
कहेसि केते फुस्‌लेइ करि
मिठा कथा गोपन् ।
नारीमन्‌कर् केलि-थकान् मिटैसि,
प्रेम्-रसिआ मुनुस् परा
सिप्रा नदीर् पबन् ॥
*
[33]
उज्जयिनीर् रजा थिले प्रद्योत् महासेन,
बासब्‌दत्ता थिले ताँकर् लार्‌री जेमा इन ।
बत्स देशर् रजा उदयन् आसिथिले इन्‌के,
हरन् करि धरिगले राज्‌कुमारीके ।
इ देश्‌थि रहिथिला
रजा महासेनर्,
ताल् गछर् केड़े बिराट्
जङ्गल् सुना रङ्गर् ।
नलगिरि हाती इने खमाँके उखाड़ि,
केते उत्पात् करिथिला देह्‌के मुड़िमाड़ि ।
इ पर्‌कार् घट्ला कथा रहिछे,
जानिथिला लोक्‌माने
इ अबन्ती देशर् ।
घर्‌के आएले बन्धुबान्धब् पहँना,
केते गपि मन्‌के खुसि
करेइ देसन् ताँकर् ॥
*
[34]
उज्जयिनीर् बजार्‌मन्‌थि अछे कोटि कोटि,
खाण्टि हार्, ढल्‌ढलुछे मझिर् मणि गोटि ।
शँख् मुकुता बिछेइ हेइछे
नाइँ हुए गनि,
इथुँ जान्‌बु हेइ नग्‌रे
अछन् केते धनी ।
कहँल् घाँस् बागि शागुआ
मर्‌कत् मणि तेजा,
झट्‌‍कि जाएसि उप्‌रे सेतार्
बाहारि किरन् गजा ।
बसिछे आरु सेन बहुत् बजारे,
चक्‌चकिआ केतेनिकेते
नाना रतन् पहँला ।
पर्‌ते हेसि देखिकरि इ सबुके,
रत्नाकर सागर्‌थि त
छुचा पानि रहेला ॥
*
[35]
सिनान् सारि सुन्द्रीमाने निजर् मुँड़र् गहन्,
चिकन् बाल्‌के सजोउथिबे धूप् देइ जतन् ।
झर्‌का बाटे बाहारि आसि
पबन्‌थि से धूप,
बढ़ेइ देबा तोर् देहिके
सुन्दर् दिश्‌बा रूप ।
बन्धुर् प्रेम् जानि करि महल्-मय़ूर्‌माने,
नाच्-उपहार् देबे तके केते हरष् मने ।
महल् सबु महकुथिबा
नाना फुलर् बासे,
सुन्द्रीमाने चालुथिबे
आनन्दे उल्लासे ।
सेन सुन्दर् दिशुथिबा भूइँतल्,
कहँल् पादर् लाल् अल्‌ता
चिह्ना लागि करि ।
बाटर् थकान् मिटेइ देबु भाइ रे !
देखि करि इ पर्‌कार्
उज्जयिनीर् शिरी ॥
*
[36]
य़िबु पाबन् धाम् य़ेन्‌ने शिब माहापुरु,
बिजे निजे गौरीपति तिन् भुबनर् गुरु ।
प्रभुर् गला- बरन् बागिर्
जानि तोर् गागर्,
अनुचर्‌माने देख्‌बे तके
करि बहुत् आदर् ।
गन्धबती नदीर् पबन् सेने धीरे बहि,
बगिचाके हलेइ देसि छने छने रहि ।
नीला पदम् फुलर् पराग् संगे से,
मिशि करि मधुर् बास
चहटेइ देसि ।
जल्‌केलि कर्‌ला बेले सेठानर्,
धांग्‌री लोकर् गाधुआ य़ोगुँ
फेर् महकि य़ाएसि ॥
*
[37]
अन्य बेल्‌के आरु थरे महाकाल् प्रभुर्,
मन्दिर्‌ने आनन्द्-मने पुहुँचि य़िबु जरूर् ।
सूरुज् देब्‌ता थिबा पते
तोर् आँखि गोचर्,
तुइ सेलगे रहेबु टाकि
नाइँ हेबु तर्‌तर् ।
सन्ध्या पूजा बेलर् ढोल् बाइद,
जेन्ता बाज्‌सि माहादेबर्
तुइ से कारज् सारि ।
बादल् भाइ ! तोर् गम्भीर् गर्जनर्,
अखँड् सुफल् पाएबु निश्चे
पर्‌भु-सेबा करि ॥
*
[38]
नाचुथिबे बेश्या केते मन्‌के करि खुसि,
पाद् चाल्‌ले बाजुथिबा झुन्‌झुन् करि घुन्‌सि ।
सेत्‌कि बेले धीरे धीरे
चामर् धुकि धुकि,
हेमान्‌कर् कहँल् हात
य़ाइथिबा थकि ।
से चामरर् डँड़ामन्‌थि खञ्जा थिबा रतन्,
दिशुथिबा उजल् केते बाजि तेज् किरन् ।
बेश्यामाने देहिर् नख-चिह्नाथि,
तोर् बर्‌षार् पाएन्-बुन्दा
पाएले उषत् हेबे ।
भम्‌रा धाड़ि बागिर् बँका चाहाँनी,
लमेइ करि तके छनेक्
ठअँकेइ नेबे ॥
*
[39]
पछे उँचा गछ बागिर् बाहाँके हलेइ,
ताण्डब् नाच कर्‌बे शिब पादके चलेइ ।
सेते बेल्‌के ताजा लाल्
मन्दार् फुल् परा,
सञ्जर् सुरुज्- तेज् धरि त
दिश्‌बु तुइ सुन्द्रा ।
मण्डल् आकार् हेइ करि शिब माहापुरुर्,
लमा लमा बाहाँके तुइ घेरि देबु जरुर् ।
रकत्-ओदा गजासुरर् छाल्‌के,
ओढ़्‌बा लागि सेत्‌किबेले
ताँकर् इच्छा थिबा ।
सेटा पूरन् कर्‌बु, तोर् भक्तिके,
थिर् निश्चल् आँखि निजर्
देख्‌बे देबी शिबा ॥
*
[40]
घोटिथिबा राएत् बेले किट्‌‍किटिआ अन्धार्,
नाइँ दिशे राज्‌रास्ता खालि आँखि काहार् ।
निजर् निजर् प्रिय-घर्‌के
केते य़े प्रेमिका,
तन्द्रा हेइ य़ाउथिबे
से अभिसारिका ।
सुना-रेखा जेन्ता कष्‌टि पथरे,
बिज्‌ली उकिआ अन्धार् बाटे
देखेइ देबु निजे ।
कर्‌बु नाइँ बर्‌षा संगे घड़्‌घड़ि,
बड़ा डर्हेइ सेमाने त
अब्‌ला लोक सहजे ॥
*

[41]
देख्‌बु छिना केन्‌सि उँचा उपर् महल् छाते,
दल्-दल् हेइ शुइ थिबे पण्‌का परुआ केते ।
सेन राएत् कटेइ देबु
तोर् बिज्‌ली सुन्द्‌‍री,
थाकि थिबा जह बेल् तक्
लीला खेला करि ।
सूरुज् दिश्‌ले तर्‌तरानु उठ्बु रे,
उस्‌रेबाके अछे आरु
बाकी जेते रास्ता ।
राजि हेइ बन्धुर् कारज् कर्‌बाके,
केभेहेले केन्‌सि लोक
नाइँ हुए सुस्ता ॥
*
[42]
घरे रुषि बसिथिबे खँड़िता नायिका,
ताँकर् प्रेमी सेत्‌किबेले फिरि आसि एका ।
आँखिर् पाएन् पोछि देबे
बुझेइ करि मन,
तुइ सूरुजर् रास्ता जल्‌दि
छाड़ि देबु घन !
से सकाले फिर्‌बे सूरुज् पद्मिनीर्,
पद्म-मुहुँन् काकर्-लह
पोछि देबार् लागि ।
छेक्‌बु नाइँ ताँकर् किरन्-हातके,
नेहेले से त तोर् उप्‌रे
य़िबे बहुत् रागि ॥
*
[43]
बाटे तुइ देख्‌बु भाइ ! बहुछे गंभीरा,
अति पर्छल् सेतार् पानि निर्मल् मन् परा ।
सहजे सुन्दर् आए जलधर् !
तोर् उजल् छाइ,
समिय़िबा से निर्मल्
पानि भित्‌रे जाइ ।
गंभीरार् शफरी-डेगा चाहाँनी,
बड़ा चञ्चल् कइँ फुल
बागिर् धोब् उजल् ।
दम् धरिकरि तुइ निज्‌के सँभालि,
हेने सेतार् चाहाँनीके
कर्‌बु नाइँ बिफल् ॥
*
[44]
दोहोलुथिबा बेतशाखा खँड़िथि से नदीर्,
धार्‌के अलप् छुउँथिबा हाते धर्‌ला बागिर् ।
से पिन्धिछे नीली रंगर्
पाएन्-धारा-शाढ़ी,
खोला अछे खएँड़्-चुतल्
रस नेबु बाढ़ि ।
लमा हेइ पाएन् पिइ सेठानुँ,
जल्‌दि टिके जिबार् चेष्टा
कर्‌बु डेरि हेले ।
रसर् सुआद् चाख्‌ला लोक किए भैल्,
छाड़ि पार्‌सि संगिनीके
अँटा मेला थिले ॥
*
[45]
देब्‌गिरिके य़िबा लागि सेनुँ तुइ मुहेँले,
आस्ते आस्ते शीतल् पबन् बहेबा सेतेबेले ।
तोर् बर्‌षा धारा पाइ
ताजा थिबा माटि,
तार् बास्‌ना संगे धरि
य़िबा से त चहटि ।
निजर् नाकर् कणाथि से पबन्‌के,
शुंघुथिबे सुन्दर् शबद्
करि हातीमाने ।
लाग्‌सि मिठा सेन जंग्‌ली डुमेर् फल्,
पाच्‌बा लागि हेइ पबन्
सेहेज् कर्‌सि बने ॥
*
[46]
देबगिरिर् बासिन्दा य़े कुमार् पर्‌भु अछन्,
पुष्प-मेघर् आकार् तुइ कर्‌बु सेने धारन् ।
सरग्-गंगार् पाएन्-भिजा
फुल् बर्‌षा करि,
ताँके धीरे गोधेइ देबु
मने शर्‌धा भरि ।
अमर्-रजा इन्द्रदेबर् सेनाके,
रख्या कर्‌बा लागि शिब
प्रभु मुर्तुञ्जय ।
अग्नि-मुहेँ अर्पि देले निजर् तेज्,
सूरुज् ठानुँ अधिक्-तेजा
से इ कार्तिकेय ॥
*
[47]
घड़्‌घड़िके लमेइ करि सेने गुफा भित्‌रे,
कार्त्तिकेयर् मजूर्‌के तुइ नचेइ देबु धीरे ।
माहादेबर् मुँड़र् चन्दर्
किरन् बाजि निर्मल्,
से मजूरर् आँखिर् कोना
दिश्‌सि भारि उजल् ।
माँ भबानी घरे थिले
करि केते जतन्,
काने ताँकर् नीला पदम्
फुल् खोचिथिसन् ।
खस्‌रि गले पर् मजूर् देहिनुँ,
उजल् रेखा गोल् आकार्
चक्‌चकिआ सुन्दर् ।
उठेइ ताके काने निजर् लगैसन्,
केते प्रेम् अछे बलि
पुओ कार्त्तिकेयर् ॥
*
[48]
शरजन्मा कुमार् प्रभुर् पूजा सारि देइ,
सेनुँ तुइ चाल्‌बु आगे रास्ता पार् हेइ ।
सिद्ध-जुगल्-माने बीणा
धरिथिबे हाते,
पाएन् बुन्दार् डरे बाट
छाड़ि देबे तते ।
चर्मण्वती-नदीने तुइ उतर्‌बु,
रन्तिदेबर् कीर्ति सेटा
कर्‌बु ताके सत्कार् ।
रजा गोमेध् जज्ञ कर्‌ले सेथिनुँ,
रुधिर् झरि पुर्थीने त
हेइछे नएद् आकार् ॥
*
[49]
कृष्ण भलिआ कलिआ बरन्
तुइ त बड़ा अएन्,
मुहुँ तल्‌के कर्‌बु सेने
पिइबा लागि पाएन् ।
आकाश्‌चारी- माने देख्‌बे
आँखि तल् करि उपरुँ,
नदीर् ओसार् धार् हेलेबि
साँकुर् दिश्‌बा दूरुँ ।
जना पड़्‌बा पुर्थी-रानीर् गलाथि,
सरु मुक्‌ता हार बागिर्
लमा धारा नएदर् ।
सेत्‌किबेले दिश्‌बु तुइ भाइ रे !
मझिर् मोटा नीलम् पदक्
बागिर् बड़े सुन्दर् ॥
*
[50]
दश्‌पुरे तुइ खेट्बु य़ाइ पार् हेले से धारा,
सेन सुन्द्‌‍री नारीमाने देख्‌बे तोर् चेहेरा ।
भूर्‌लताके नचेइ नचेइ
सेमान्‌कर् आएँक्,
केते भंगी करुथिबा रे
मन् रस्‌बा छनेक् ।
पता उठ्ले छन्‌छनिआँ से आँखि,
उपर् भागे कलिआ-धला
तेजे दिश्‌बा सुन्दर् ।
एने तेने हलुथिले कुन्द फुल्,
सेतार् पछे पछे जेन्ता
धाइँ बुल्‌सि भमर् ॥
*
[51]
तेन्‌के छाया रूप धरि ए जलधर् भाइ !
ब्रह्माबरत् जनपदे प्रबेश् कर्‌बु य़ाइ ।
तार् उतारु कुरुक्षेत्‌रे पुहुँचि य़िबु आसि,
क्षेतर् से त क्षत्रिलोकर् जुद्ध-सूच्‌ना देसि ।
सेन अर्जुन् धरि धनु गाण्डिब,
शअ शअ शर् बिन्धिथिले
मुहेँ क्षत्रिमन्‌कर् ।
दर्‌लि देइ मुसल् धारा य़ेन्ता कि,
तुइ पदम्- फुल्‌मान्‌के
घोटि देसु पर्‌खर् ॥
*
[52]
मधुर् बास सरस् मद करि केते आराम्,
पिउथिले नंगल्‌धारी माहापुरु बल्‌राम् ।
मुहेँ नेबार् बेले ताँकर्
से मदेथि निर्‌मल्,
रेब्‌ती देबीर् आँखिर् छबि
दिशुथिला ढल्‌ढल् ।
बन्धुर् प्रेम् देखि निजे पर्‌भु बलभदर्,
बिमुख् हेले कर्‌बा लागि महाभारत् समर् ।
हेइ मद्के तिआग् करि
सेत्‌किबेले अधीर्,
पिइथिले मधुर् पाएन् सरस्वती नदीर् ।
जानिथा से नदीर् पाबन् पानिके,
सुन्दर् बादल् भाइ ! सेने
कर्‌बु तुइ सेबन् ।
बाहारे देहे कला बरन् हेले बि,
भित्‌रे निश्चे शुद्ध हेबु
तोर् निर्‌मल् मन् ॥
*
[53]
य़िबु सेनुँ भेट्बु गंगा, पाखे अछे कन्‌खल्,
हिमालयुन् उत्‌रि करि बहि जाउछे खल्‌खल् ।
सगर्-रजार् पोओमान्‌कर्
सरग- निसानी,
गति-मुक्ति- दायिनी से
जन्हु ऋषिर् ननी ।
गौरीदेबीर् मुहुँर् भूरु-भंगीके,
फेणा- हँसि देखेइ निजर्
खिजेइ करि सते ।
धरि पकैला माहादेबर् मुँड़र् बाल्,
चन्दर्‌के से छुइँ करि
कहँल् लहरि-हाते ॥
*
[54]
लमेइ देबु तुइ आकाशे देहि-पछ्‌के निजर्,
सरग्-हाती अएराबतर् परा दिश्‌बु सुन्दर् ।
पैन् पिइबा लागि मुहेँ
कर्‌बु बँका ठानि,
फटिक् मणि बागि निर्मल्
गंगा नदीर् पानि ।
सेतार् सोरोत् भित्‌रे छने जेतेबेल्,
मिसिजिबा भाइ रे ! तोर्
छाइ कलिआ बरन् ।
जना पड़्‌बा जमुना नदी संगे त,
अल्‌गा ठाने मिशि गंगा
मोहि नउछे मन् ॥
*
[55]
तार् परे तुइ पुहुँचि य़िबु हिमालय गिरि,
बहि जाउछे गंगा नएद् सेठानुँ बाहारि ।
बरफ्-धला पथर् उप्‌रे
केते दल्‌दल् हेर्‌ना,
बसिथिबे, महकुथिबा
कस्तूरी बासना ।
बाटर् थकान् दूर् कर्‌बु सेलगे,
तुइ उँचा शुर्‌ङ्गे बसि
गिरि हिमाचलर् ।
माहादेबर् धोब्‌ला षँड़र् शिंगेथि,
लट्‌‍किथिला कादो मुड़ा
बागि दिश्‌बु सुन्दर् ॥
*

[56]
धुका आस्‌ले सरल् गछर्
खान्दि केते लट्‌‍कि,
घषि हेइ हेइ जुए बाहार्‌बा,
अंग्‌रा य़िबा छिट्‌‍कि ।
चमरी-लेञ्जर् पुञ्जा पुञ्जा
बाल् पोड़ेइ जदि,
जुए सेने हिमालय्‌के पीड़ा देबा लदि ।
खँपेइ देबु उत्पातिआ निआँके,
तुइ सेठाने जोर् ठोकि
मुषल् धारा गहन् ।
दुखीर् पीड़ा दूर् कर्‌बा लागि त,
सफल् भाबे साहा हेसि
उत्तम् लोकर् धन् ॥
*
[57]
हिमालय्‌थि निजर् देहे मुड़ामुड़ि लागि,
शरभ् दल् करुथिबे रागे डेगाडेगि ।
तुइ हेलगे सेमन्‌कर्
बाट् देले बि छाड़ि,
तोर् आड़्‌के उदुर्‌माएत्
आएबे य़दि माड़ि ।
मुहाँमुहिँ एक्‌ला तुइ सेमन्‌के,
करा-पखान् जबार् दुर्‌मि
करि देबु छिन्‌छतर् ।
सेमाने केँ नाइँ हुअन् हीनस्ता,
बेकार् कामे य़ेन्‌माने
धन्दि हेसन् तर्‌तर् ॥
*
[58]
गुटे पथ्‌रे देख्‌बु सेन तुइ निर्मल्‌मना,
चन्द्रशेखर् माहापुरुर् थिबा पाद-चिह्ना ।
शुद्ध मने पूजा कर्‌सन्
सिद्ध मुनि सबे,
तुइ प्रदक्षिन् कर्‌बु ताके
लहिँ भक्ति भाबे ।
शर्‌धा रखि केते केते उपासक्,
धोइ देसन् पाप्‌राशि
करि ताके दर्‌शन् ।
मरन् परे सेमाने त सबुदिन्,
‘गण’ पद्‌‍बी प्रापत् हेइ
सुखे बसा कर्‌सन् ॥
*
[59]
कणा भित्‌रे पबन् सम्‌ले सेनर् बउँश्‌माने,
मधुर् शबद् केते कर्‌सन् बने लाग्‌सि काने ।
छुमे किन्नर्- धांग्‌रीमाने
संगे मिशि करि,
त्रिपुर्-जय् गीत् गाएसन्
भक्ति भाब् भरि ।
गुफा भित्‌रे भेदिकरि तोर् घड़्‌घड़ि,
जदि मुर्‌दुङ्ग् बागिर् बाएद्
कर्‌बा बड़ा मधुर् ।
सेत्‌कि बेले निश्चे तुइ जानिथा,
पूरन् हेबा पूजा-संगीत्
शिब माहापुरुर् ॥
*
[60]
हिमालयर् तरातरा इ पर्कार् सबु,
दर्शनीय जागामन्‌के पार् हेइ चाल्‌बु ।
क्रौञ्च-गिरिर् सुड़ंग् पड़्‌बा
तुइ देख्‌बु तेने,
हेइ बाटे त मानस् हरद्
जाएसन् हँस् माने ।
काँड़् बिन्धि से पर्बत्‌के भेद्ले भुर्गुपति,
हेतिर् गुने सुड़ुंग् आए पर्शुरामर् कीर्ति ।
उत्तर् दिगे य़िबु तुइ से बाटे,
अलप् तेर्छा हेइ करि
देहिके लमेइ देबु ।
चापिदेबार् बेले बलि-रजाके,
बामन् माहापुरुर् कलिआ
पाद् बागिर् दिश्‌बु ॥
*
[61]
उपर्‌के तुइ गले तेन्‌के
देख्‌बु गिरि कएलास्,
कुनुआँ हेबु सेतार् घरे
मने भरि उल्लास् ।
धोब् परबत् चक्‌चकिआ
ताके भाबि दर्‌पन्,
सरग् पुरर् सुन्द्‌‍रीमाने
चेहेराके देख्‌सन् ।
बाहाँ-धापे राबण् ताके
हल्‌हलेइ थिला,
सेथिर् लागि पथर्-सएँन्ध्
हेइछे टिके ढिला ।
आकाश् छुइँ ठिआ हेइछे कएलास्,
कइँ फुल बागिर् धोब् शुरुंग् टेकि करि ।
माहादेबर् बड़् हँसेइ पर्‌तिदिन्,
ठुल् हेइछे परबतर् रूप् सते धरि ॥
*
[62]
तुइ कलिआ जेन्ता चिकन् रेताहेला कजल्,
कएलासर् तटे य़ाइ पहँचिय़िबु बादल् !
ताजा कटा हेइथिला
हाती-दाँतर् परा,
चक्‌चकुछे इ पर्‌बत्
गागर् उजल् गोरा ।
मोर् बिचारे इने शोभा पाएबा,
थिर् आँखिने देख्‌ला लेखेँ
कएलास गिरि ।
कला रंगर् कप्‌ड़ा निजर् खन्देथि,
पकेइथिले य़ेन्ति सुन्दर्
पर्‌भु हलधारी ॥
*
[63]
हात निजर् बढ़ेइ देले
माहादेब भोला,
गौरी-देबी डरि य़िबे
देखि साँपर् बला ।
से हातके छाड़ि देइ पर्बत-दुलाली,
बुल्‌बे जदि सेन कोमल् पादे चालि चालि ।
पुहुँचि आघे पाहाच्-आकार् हेबु तुइ,
पानि जमाट् बन्धेइ करि
तोर् देहि भित्‌रे ।
से दाहाँथि पाहाँ रखि गिरिजा,
कएलासर् मणि-तटे
चघिय़िबे धीरे ॥
*
[64]
तोर् देहिथि हातर् बला-
सूच्‌का-टिपि कोच्‌कि,
पाएन् झरैबे सेन देब्‌ता-
धांग्‌रीमाने सउकि ।
तके जन्तर्-धारा भबन् बनेइ करि सबे,
सुन्द्रीमाने कएलासे केते मजा कर्‌बे ।
खेल्‌बा लागि चुल्‌चुलिएन् हेमाने,
खरा बेले तके पाइ
नाइँ छाड़्‌बे जदि ।
डरेइ देबु चम्‌केइ करि घड़्‌घड़ि,
कड़ा शबद् कँपेइ देबा
ताँकर् काने भेदि ॥
*
[65]
मानस् हर्‌दे पूरिथिबा सुना कमल् फुटि,
सेथिर् पाएन् धरि तुइ मधुर् बास लुटि ।
अएराबतर् मुहेँ पातल्
कप्‌ड़ा ढाँकि छने,
निश्चे तुइ बड़ा खुसि
देबु सेतार् मने ।
कलप् तरुर् कअँलिआ पतर्‌के,
हलेइदेबु पबन् चलेइ
सरु लुगा बागि ।
मन् उलासे कएलास पर्‌बते,
बुल्‌बु तुइ बादल् भाइ !
मजा कर्‌बा लागि ॥
*
[66]
अल्‌कापुरीर् उज्‌ला मुहुँ
सात् मझ्‌ला महल्,
बर्‌षा काले मुँड़े बहेसि
गहन् कला बादल् ।
बुन्दा बुन्दा पाएन् सुन्दर्
ढल्‌ढल्‌सि बाद्ले,
खोच्‌ला मोति- पुञ्जा जेन्ति
झुल्‌सि कला बाले ।
कएलासर् कोले शोभा से अलका पुरी,
प्रियर् कोले जेन्ति प्रिया रसबती गुरी ।
बेढ़ि करि लमा शाढ़ी गंगा-धार्,
केड़े रंगे खस्‌रि जाइछे
से अलकार् देहे ।
मन् इच्छा तुइ बुलि पार्‌सु भाइ रे !
देख्‌ले ताके नाइँ चिन्‌बु,
हेन्ति कथा नुहे ॥

= = = = = = =

[ Here ends ‘Purba Megha’ of KOSHALI MEGHADUTA
Authored by Dr. Harekrishna Meher ]
*
For 'Uttara Megha' please see :
http://hkmeher.blogspot.com/2008/02/kosali-meghaduta-part-2-uttara-megha.html
= = = = = = =

Bhūmikā: Prof. Abhiraj Rajendra Mishra (‘Mātŗigītikāñjalih’ Kāvya of Harekrishna Meher)

‘Mātŗigītikāñjalih’   * मातृगीतिकाञ्जलिः *  

(A Modern Sanskrit Gītikāvya of 25 lyrics
composed with original new metres and tuning) 
Author : Dr. Harekrishna Meher   
*
Published by : Kalahandi Lekhak Kala Parishad,
Bhawanipatna, Kalahandi, Orissa.
First Edition : 1997 A.D.
= = = = = = = = = = = =
(Preface)
Bhūmikā
By : Dr. Abhiraj Rajendra Mishra
[Ex-Professor and Head, Department of Sanskrit,
Himachal Pradesh University, Simla, Himachal Pradesh
and Ex-Vice-Chancellor, Sampurnananda Sanskrit University, Varanasi, India]
*(This ‘ Bhūmikā’ has been taken from ‘Mātŗigītikāñjalih’ Gītikāvya)

= = = = = = = = = = = = = = =
भूमिका  

* डॉ. अभिराज-राजेन्द्र-मिश्र:  

= = = = = = == = = = = = = = = = = =  

प्रचुर-वैभवं परिलक्ष्यते साम्प्रतिकं वृन्दारक-गवी-काव्य-वाङ्मयम् । तत्रापि खल्वरण्य-सम्पदि वासन्ती श्रीरिव किञ्विद् वैशिष्ट्यमावहतेतरां गीतिका । कस्मात् पुनरिदमिति जिज्ञासिते सति समुदयते प्रत्नैतिह्यगर्भ-समाधानम् । तच्चेदानीं विद्वन्मनोरञ्जनाय प्रस्तूयते ।

‘गीतिषु सामाख्या’ इति समुद्धरत्याचार्यो राजशेखरोऽवन्तिसुन्दरीजानिः । सामवेदाभिधाने प्रयुक्तः साम-शब्दोऽ प्यनुहरत्यभिप्राय्मिममेव । सामयति तोषयति (लय-माधुर्येण) देवानिति साम । एवं हि साम-शब्दो गीत-पर्याय एव प्रतिभाति । अनेनैतदुक्तं भवति यत् साम-पर्यायत्वाद् गीतितत्त्वमपि प्रत्नतमं वर्त्तते ।

यद्यपि काव्यशास्त्रलक्षण-विधायिभि-र्भरत-भामहोद्‌भट-मम्मटादिभि-र्गीताख्यः कश्चित् काव्य-प्रकारो न व्याख्यातः, तथापि गीत-संविधानक-विवरणभाञ्जि समुपलभ्यन्ते बहूनां प्रतिभा-परिष्ठानां कवीनां मतानि । तत्रापि प्राथम्यं भजते कविकुलगुरुः कालिदासो यः खलु मेघदूतस्योत्तरभागे सन्दर्भान्तर-व्याजेन गीत- वैशिष्ट्य-जातं प्रस्तौति । विरह-विधुरा यक्षिणी मलिन-वसनोत्सङ्गे वीणां निक्षिप्य किमपि गेयमुद्‌गातुकामा समुत्प्रेक्ष्यते कविना । कीदृशं गेयम् ? पश्यन्तु तावत्,  

“ उत्सङ्गे वा मलिन-वसने सौम्य ! निक्षिप्य वीणां 

मद्‌गोत्राङ्‌कं विरचित-पदं गेयमुद्‌गातुकामा ।”  

अत्र कविः स्वाभिमत-गेयस्य (गीतस्य गीतेर्वा) वैशिष्ट्य-द्वयं समुदाहरति, गोत्राङ्कत्वं विरचित-पदत्वञ्चेति । कालिदास-दृष्ट्या कस्मिन्नपि गीते वैशिष्ट्य-द्वयेनानेन भवितव्यमेव ।

किमिदं गोत्राङ्कत्वं नाम ? किञ्चेदं पुन-र्विरचितपदत्वम् ?
उच्यते । गोत्रं नामोच्चारणमेव अङ्कः चिह्नं वैशिष्ट्यं यस्य तत्, तस्य भावस्तत्त्वम् । विरहिणी यक्षिणी यत् किमपि गायति, तत् निष्ठुर-दयितोपालम्भपरमेव । गीते तस्मिन् मध्ये मध्ये प्रियतम-सम्बोधन-पदानि वर्त्तन्त एव । सामान्य-वर्णन-परेषु मुक्तक-युग्मक-सन्दानितक-कलापक-कुलकादि-पद्येषु गोत्राङ्कतेयं न परिलक्ष्यते । परन्तु गीति-प्रवणे सन्दर्भे गोत्राङ्कताऽनिवार्या । प्रोषित-पतिकायै यक्षिण्यै प्रहितो यक्ष-सन्देशो गीतायते न वेत्याख्यातुं नाहं क्षमः, तथापि यक्ष-सन्देशे गोत्राङ्कत्वमिदं पदे पदे प्रतिभाति । तद् यथा -
“अव्यापन्नः कुशलमबले ! पृच्छति त्वां वियुक्तः"  इति । 
“मा कौलीनादसित-नयने ! मय्यविश्वासिनी भूः"  इति । 
“तत् कल्याणि ! त्वमपि नितरां मा गमः कातरत्वम्”  इति ।  
शाकुन्तले राज्ञी हंसपदिकाऽपि यां गीतिं गायति, तस्मिन् गोत्राङ्कतेयं स्फुटं परिलक्ष्यते ऽन्यापदेश-मुखेन ।
तद् यथा - 
“अभिनव-मधु-लोलुपस्त्वं
तथा परिचुम्ब्य चूत-मञ्जरीम् ।
कमल-वसति-मात्र-निर्वृतो
मधुकर ! विस्मृतोस्येनां कथम् ?”  

वस्तुतो विशिष्ट (नायक-नायिका)-नामोच्चारण-मात्रमेव न भवति गोत्राङ्कत्वम् । गोत्राङ्कत्वं पुन-र्वैयक्तिक-सन्दर्भोल्लेख-मात्रम् । गीते प्र्रियतमा प्रियतमं प्रति, प्रियतमो वा प्रियतमां प्रति यत् किञ्चिदभिव्यनक्ति, तन्न भवति सामान्य-वाचिकम् । तद् भवति गूढ़ं गूढ़ं व्यक्तिविशेष-मात्र-संवेद्यं मर्मच्छित् किमपि कथ्य-तथ्यम् । यथा रामायणे भगवती विदेहजा पवनात्मज-मुखेन सन्दिशति रामभद्राय । यथा वा भीष्मक-नन्दिनी द्विजमुखेन सन्दिशति द्वारकाधीशाय श्रीमद्भागवते । एतादृशं हृदयोद्वेगकरं करुणा-प्लावितमात्मोपन्यास-परं मर्मोद्घाटिनं सन्देशं परिशीलयन्नेव सहृदयोऽविरलाश्रु-सन्तति-क्लिन्नो जायते भावोद्रेकवशात् ।

तदिदं गीतेः सविधानकम् । गीतं नाम न सामान्य-वर्णनमात्रम् । गीतं तावन् मार्मिक-सन्दर्भ-विशेषानुस्यूताऽभिव्यक्ति-र्या प्रसह्य विगलित-वेद्यान्तरीकर्त्तुं प्रभवति । एतच्च सर्वं कवि-प्रतिभाधीनमेव । यदि गीतं सदपि तत् समाचरितुं न क्षमते, तर्हि गीतं न दुष्यति । कवि-प्रतिभैव दुष्यति तत्र । यथाह ध्वनिकारः,
“न काव्यार्थ-विरामोऽस्ति यदि स्यात् प्रतिभा गुणः ।”  

गीतस्य पदशय्यापि काव्यान्तर-पदशय्यामतिशेते । यतो हि कथावर्णनमात्र-पराणि प्रायेण काव्यान्तराणि । गीतं पुन-र्भाव-संवेदनोपवृंहणपरं किमपि विलक्षणमेव तत्त्वम् । अतएव विरचितपदत्वं तस्य महद् वैशिष्ट्यं प्रतीयते । विशेषेण रचितानि पदानि यस्मिन्, तद् गीतं विरचितपदम्, तस्य भावः । विशेषेण रचितानि पदानि, किमिदं नाम ?
तत् समुच्यते ।
यथा कोऽपि चित्रकरोऽभीष्ट-चित्रनिर्माणात् प्राग् योगीव चित्तवृत्तिं समाधाय ततः क्रमेणैव रेखाङ्कन-स्थूलास्थूलाङ्ग-विधान-वर्णानुरञ्जनादि-द्वारा रूपविशेषं निर्माति (१), सर्वथा तथैव गीतकारोऽपि भावयित्रीं प्रतिभां समवलम्ब्य तत्तद्भाव-संवेदनोद्भावन-क्षमैः शब्दार्थै-र्गीतानि प्रणयति, कल्पस्थायिनीं कीर्त्तिं च विन्दते । गीतानामियं विरचितपदता सन्दृश्यते शकुन्तलाया मदनलेखे :-
“तव न जाने हृदयं मम पुनः
कामो दिवापि रात्रावपि ।
निर्घृण ! तपति बलीयस्त्वयि
वृत्त-मनोरथाया अङ्गानि ॥”   
अत्र कालिदासाभिमत-गीतस्य सर्वमपि वैशिष्ट्यजातं युगपदवाप्तुं शक्यते । ‘निर्घृण’ इति गोत्राङ्क-पुरस्सरं प्रकटयति स्व-मर्मव्यथां शकुन्तला विरचित-पदैः । गीतेऽस्मिन् प्रत्येकं पदं विशेषेण रचितं वर्त्तते । न कस्यचित् पदस्यानुपूर्वी परिवर्त्तयितुं शक्यते, न च पदं किमपि स्वयमपि पदान्तरेण विस्थापयितुं शक्यते । गीतेऽस्मिन् प्रत्येक-पदं निरतिशय-गभीरं सहृदयमात्र-वेदनीयं व्यङ्ग्यमर्थं प्रकटयति । नात्रावकाशो बृहद्-व्याख्यानस्येति कृत्वा परिहीयते सन्दर्भोऽत्रैव (२) ।

हंसपदिका-गीतप्रसङ्गेऽपि कालिदासो दुष्यन्त-मुखेन गीत-वैशिष्ट्यान्तरं प्रस्तौति । गीत-श्रवण-समकालमेव व्याहरति राजा, “अहो ! राग-परिवाहिनी गीतिः ।” विदूषकोऽपि पृच्छति, “किं तावद् गीत्या अवगतोऽक्षरार्थः ?”  
ननु वाक्यद्वयमिदं गीत-संविधानकं प्रकाशयितुं सर्वथाऽलम् । अनेनैतदुक्तं भवति यद् गीति-र्नाम राग-परिवाहिनी । गीतं राग-विशेषेणैव गीयते देशकालादि-व्यवस्थानुरूपम् । अपरं चेदं वैशिष्ट्यं यद् गीतेरक्षरार्थो न भवति तावत् कामिनी-कुचकलशाविव सर्वजन-दर्शनीयः (संवेदनीयः) । तदभिप्रायो भवति प्रगूढ़ः ।
गीतयो राग-विशेषाश्रिता एव भवन्तीति प्रमाणीकरोति महामाहेश्वरोऽभिनवगुप्तपादाचार्योऽपि स्वोपज्ञाभिनव-भारत्याम् :-
“राघवविजय-मारीचवधादिकं रागकाव्यम् । तथा हि राघवविजयस्य हि ढक्‌क-रागेणैव विचित्र-वर्णनीयत्वेन निर्वाहः । मारीचवधस्य ककुभग्राम-रागेणैव । अतएव रागकाव्यान्युच्यन्त एतानि ।” (अभिनवभारती-चतुर्थाध्याये) ।
“तवास्मि गीत-रागेण हारिणा प्रसभं हृतः” इत्युपन्यस्यन्नपि कालिदासः गीतानां हारि-रागाश्रयत्वमेव द्रढ़यति । अतएव श्रोतृजन-चित्तवृत्ति-हरण-क्षमत्वं रागमयत्वं चेत्युभयमपि गीत-जीवातुभूतमिति सिद्धम् (३) ।

या किल गीतिः, सैव गीतं गानं चापि । “गीतं गानमिमे समे” इत्यमरः । “गीतं गानमिति प्रोक्तम्” इति हलायुधः । कालिदासाभिमतं गेयं चापि गीत-गान-पर्यायभूतमेव । नात्र कापि संशीतिः ।

महाकवि-कालिदासानन्तरं मृच्छकटिककारः शूद्रकोऽपि गीत-वैशिष्ट्यानि सविस्तरं निरूपयति । नायकश्चारुदत्तः कथयति प्रसङ्ग-विशेषे,
“साधु गीतं रेभिलेन ।   
“रक्तञ्च नाम मधुरञ्च समं स्फुटञ्च
भावान्वितञ्च ललितञ्च मनोहरञ्च ।
किं वा प्रशस्त-वचनै-र्बहुभि-र्मदुक्तै-
रन्तर्हिता यदि भवेद् वनितेति मन्ये ॥” (मृच्छकटिकम्)
एवं हि शूद्रक-मतेन गीतं स्याद् रक्तं मधुरं समं स्फुटं भावान्वितं ललितं मनोहरञ्च ।

किञ्च, कालिदास-शूद्रकयो-र्गीतविषयकेऽभिमते परिलक्ष्यते प्रभूत-संवादः । राग-परिवाहिनी गीतिरिति कालिदासः । रक्तं गीतमिति शूद्रकः । गीतरागेण हारिणेति निगदति कालिदासः । मनोहरं भवति गीतमिति शूद्रकः । विरचितपदं भवति गीतमिति कालिदासः । भावान्वितं भवतीति शूद्रकः । मधुर-ललित-सम-स्फुट-शब्दैः शूद्रको यद्यपि किञ्चिदधिकं वक्तुमुत्सहते, तथापि सर्वेऽप्येते गुणाः पर्यवस्यन्ति कालिदासोक्त-गीतवैशेष्ट्येष्वेव ।

सामवेद-गोमुखतः समुद्भूतेयं गीत-मन्दाकिनी भारतभूमि-कल्पं संस्कृत-वाङ्मयं पुनती ततःप्रभृतीदानीं यावदमन्दमनवच्छिन्नं प्रवहति । अनवच्छिन्नं प्रवहतीति मयोक्तम् । एकतस्तु साम-समवयस्का गीतिः । अपरतश्च ‘गीत’ (तवास्मि गीतरागेण) - ‘गीति’ (अहो राग-परिवाहिनी गीतिः) - ‘गेय’ (गेयमुद्‌गातुकामा) - संज्ञाभि-र्महाकविना कालिदासेन, पश्चाच्च शूद्रकेण विशदीकृतमिदं गीततत्त्वं कालान्तरे रागकाव्यानां प्रतिपाद्यं सञ्जातम् । राघवविजय-मारीचवधाख्यं रागकाव्यद्वयं समुदाहरति स्वयमभिनवगुप्तपादाचार्यो येन दशम-शतकात् ख्रैस्तात् पूर्वमेव रागकाव्यानामस्तित्वं प्रमाणितं भवति ।

परन्तु सम्प्रति समुपलब्धं प्राक्तनतमं रागकाव्यं तु महाकवि-जयदेव-विरचितं गीतगोविन्दमेव । तत्प्रवर्त्तित-रागकाव्य-परम्परायां समुपलभ्यन्ते बहूनि ग्रन्थरत्नानि । तद्यथा, कविनृपति-श्रीरामभट्ट-प्रणीतं गीत-गिरीशम्, सोमनाथ-प्रणीतं कृष्णगीतम्, भानुदत्त-प्रणीतं गीत-गौरीपति-काव्यम्, महाराज-श्रीविश्वनाथसिंह-प्रणीतं सङ्गीत-रघुनन्दनम्, कल्याण-कवि-प्रणीतं गीत-गङ्गाधरम्, श्यामराम-कवि-प्रणीतं गीत-पीतवसनम्, जयनारायण-प्रणीतं पार्वती-गीतं च (४) । प्रोफेसर्-राधावल्लभ-त्रिपाठि-प्रणीतं धीवर-गीतं मदुपज्ञं गीत-भारतं चेति विंश-शताब्दीयं काव्यद्वयमपि तामेव परम्परां पुष्णाति ।

अज्ञाः केचन पण्डितराज-जगन्नाथ-पर्यन्तमेव संस्कृत-युगं मन्यन्ते । किन्तु तन्न । परिवर्त्तितानि शासन-तन्त्राणि । परिवर्त्तितं युगम् । परिवर्त्तितं जीवन-मूल्यम् । परन्त्वपरिवर्त्तितं तिष्ठति संस्कृतम् । तदेव व्याकरणम् । तदेव भाषा-स्वरूपम् । सैव छन्दोविचितिः । सैव निगमागम-शास्त्र-दर्शन-परम्परा । तदेव प्रतिभा-प्रसूतं काव्य-प्रणयनम् । संस्कृत-काव्यमद्यापि गुण-रस-वृत्ति-समन्वितं जीवति । वर्त्तन्तेऽद्यापि भास-भवभूति-माघ-श्रीहर्ष-बाणभट्ट-जयदेव-कवित्व-प्रत्यायकाः संस्कृत-कवयो भारते वर्षे ।

विपरिवर्त्तिता केवलं देववाणीं प्रति लोकस्य दुग्ध-कुल्या दृष्टिः । पाश्चात्त्य-भाषा-संस्कृति-वेशभूषाचरणोच्छिष्टं भुञ्जाना भारतीया एव सम्प्रति मातृकल्पायां देववाण्यां न श्रद्दधते । शासनं संस्कृत-विरोधि सञ्जातम् । स्व-पूर्वजानां हर्म्य-भग्नावशेषेषु निखातं सुवर्णभाण्ड-सम्भारमजानन्तस्तद्वंश्या यथा निरतिशय-दुर्विधत्व-सङ्ग्रस्ताः सन्तो भैक्ष्येण वृत्तिं निर्वहन्ति, तथैव साम्प्रतिको भारतीय-समाजोऽपि संस्कृत-ज्ञान-विरहितः सन् सर्वविधं दौर्भाग्यमनुभवति । नियति-र्बलीयसी । सैव प्रत्यभिज्ञापयिष्यति प्राक्तन-वैभवम् ।

भवतु । पूर्वजन्मार्जित-संस्कार-महिम्ना संस्कृताध्ययनशीलानां मनस्तु संस्कृत एव रमते । रमते न मरालस्य मानसं मानसं विना । तदद्यापि सत्यम् । संस्कृतामृतपायिनः संस्कृतेनैव जीवन्ति, समस्त-पार्थिव-भोग-सम्पदं तृणं मन्यमानाः ।

ख्रैस्ते विंश-शताब्देऽपि देववाणी भारतीय-भाषान्तरापेक्षया सर्वथा समृद्धैव परिलक्ष्यते महाकाव्य-खण्डकाव्य-कथोपन्यास-नाटकादि-सतत-रचनया । तत्रापि गीति-परम्पराऽतिशेते । यद्यपि साम्प्रतिकाः सर्वेऽपि गीतिकारा रागकाव्यानि न प्रणयन्ति, समधिकास्तु मुक्त-गीतिकाराः, तथाप्येतत् स्वीकर्त्तुं शक्यते यद् गीति-परम्परयैवानया संस्कृत-कविता लोकप्रियतामवाप । इदानीं दूरदर्शन-रेडियो-प्रभृति-प्रसार-माध्यमै-र्मध्येजन-समवायं प्रतिष्ठिता संस्कृत-कविता भाषान्तर-कवितेव सर्वैरवगम्यतेऽभिनन्द्यते च ।

अर्वाचीन-संस्कृत-गीतिकारेषु लब्ध-प्रतिष्ठो मेहेरोपाह्वो डॉ. हरेकृष्णो निश्चप्रचं स्वकाव्य-गुणैः प्रथते । उत्कलस्थ-कलाहाण्डि-जनपदीये भवानीपत्तनस्थे शासकीय-महाविद्यालये संस्कृत-विभागाध्यक्ष-पद-दायित्वं निर्वहन्नपि सुरभारती-चरणेन्दीवर-मधुव्रतोऽहर्निशं बद्धपरिकरः संस्कृतोत्थानाय । उत्कलाङ्ग्ल-संस्कृत-हिन्दी-भाषासु समं विहित-श्रमः स साहित्यशिल्पी सुप्रथितानां बहूनां ग्रन्थानां कर्त्तेति स्फुटं ज्ञायते तत्परिचय-पत्रिकया । शास्त्र-मन्थनक्षमा प्रतिभा तस्य कुसुम-सुकुमारे काव्य-प्रणयनेऽपि समं प्रभवति ।

तस्यैव सुप्रथित-यशसो मेहेर-कवेरन्यतमा काव्यकृति-र्मातृगीतिकाञ्जलि-नाम्नी सम्प्रति प्रकाश्यते । गीतिकाव्येऽस्मिन् पञ्चविंशति-मितानि ललित-ललितानि गीतानि वर्त्तन्ते विविध-विषयीणि, यानि पाठं पाठं रसोद्रेक-मुकुलितं जायते सहृदय-मानसम् । गीतिकास्वासु क्वचिद् भारत-वसुन्धरोपचितिः, क्वचिद् विश्व-मङ्गल-कामना, क्वचिद् विविध-स्वरूपाया नार्याः शाश्वत-गुण-गरिम-गानम्, क्वचिदात्माभिज्ञानम्, क्वचित् त्र्यम्बक-यजनम्, क्वचित् कवि-कलाकार-प्ररोचना, क्वचित् प्रणय-सपर्या, क्वचिच्छैशवाभिशंसनम्, क्वचिच्च दशावतार-प्रशस्त्यादि सन्दृश्यते ।

सरल-सरलै-र्भाव-प्रतनन-क्षमैः पदैः प्रणीता इमा गीतिका गेयत्वं मनोहारित्वं लालित्यं भावान्वितत्वं चेति पूर्वोल्लिखित-गीत-वैशिष्ट्यजातं सम्यक्‌तया बिभ्रतीति सचेतस एवात्र प्रमाणम् । मौलिक्यो भावनाः प्रायेण सर्वास्वेव गीतिषु समुपलभ्यन्ते ।

जीवनस्य सुन्दरत्वं दर्शयन् सर्वभूतेषु सद्भावनां मानयन् जीवन-गीतिकायां निगदति कविः -  
“पश्य मधुमयं विश्वमीश्वरं
प्रीतिं शान्तिं हृदि सर्वेषाम्,
साधय सारं परोपकारं
लभस्व कीर्त्तिं सफल-सुवेषाम् ।
मानवतायाः कलय महत्त्वं
चिरन्तनं परिचिन्तय तत्त्वं
सकलात्मनि सद्‌‍भावनम् ।
जीवनं सुन्दरं
सुन्दरं तनु-तपोवनम् ॥”  

कोमल-कान्त-पदशय्या गीतानां प्रसह्य मनो हरति । विभु-गीतिकायां द्रष्टव्यमिदम् :-  
“प्रकृति-पुरुषयोः स्वयंवरे,
भाव-विमुग्धे कलेवरे ।
सरस-सुमधुरे प्रियाधरे,
स्नेह-विगलिते नेत्र-झरे ।
दीव्यति भवतो द्रव्यत्वम्,
द्रव्यत्वम्, दिव्यत्वम्,
सर्वस्मिन् हे स्वामिन् !
त्वमसि त्वमसि त्वमसि त्वम् ॥”  

कालपुरुष-महिमानं विशदयन् प्रकाशयति कविः समय-गीतिकायाम् :-
“क्वचिदुत्कर्षं क्वचिदपकर्षं
चित्रं रचयति भवतश्चक्रम्,
अबलं सबलं शुष्कं सजलं
स्वैरं कुरुते सरलं वक्रम् ।
अलङ्घनीयो नय-क्रमस्ते ।
समय ! नमस्ते, समय ! नमस्ते ॥”  

विश्व-ब्रह्माण्डस्य सङ्गीतमयत्वं प्रतिपादयन् कवि-र्वदति सङ्गीत-गीतिकायाम् :-
“विधातुः प्राङ्गणं
विततं सङ्गीतमयम् ।
प्रकृत्याः प्रतिकणं
नियतं युत-ताल-लयम् ।
विततं सङ्गीतमयम् ॥”

नववर्ष-गीतिकायां सर्वेषां सौख्यं निरामयत्वं समङ्गलं काम्यते कविना :-   
“हृदय-मन्दिरे प्रेम-ज्योति-र्विराजताम्,
मनोऽरविन्दं विन्दतु विमलं सुन्दरताम् ।
सुचिन्तनं चिरन्तनं
हरतु विषाद-विमर्षम्,
शुभं भवतु नववर्षम् ।
सौख्यमयं निरामयं
वितरतु परमं हर्षम् ॥”   

भारत-जननी-वन्दन-रूपायां देश-गीतिकायां कविः प्रस्तौति :-   

“अम्बुधि-विधौत-सुमधुर-चरण-विलासा, 

गङ्गा-सलिले सलील-सुललित-हासा ।
कुसुमारामे रसभर-सुरभि-समीरा,
तरुवर-पुञ्जे रञ्जित-मञ्जु-शरीरा ।
विहङ्ग-ताने मङ्गल-गाने
श्यामल-शस्या विजयते ।
भारतमाता परम-नमस्या विजयते ।
स्वतन्त्रताया रण-वीराणां
सफल-तपस्या विजयते ॥”

एवमुदाहृता मातृगीतिकाञ्जलि-काव्यस्य मधुरभाव-प्रद्योतिनी कतिपय-पदावली सहृदयजनानां स्वान्त-रञ्जनाय । गीतिकानामन्यानि पदान्यपि सुधीभिः प्रणिधेयानि ।

श्रीहरेकृष्णमेहेर-प्रणीतानां गीतानां यद् वैशिष्ट्यं मामतितरां प्रभावयति, तदस्ति व्याकरण-नियमानुपालनम् । भट्टिमानिनामपि केषाञ्चिदर्वाचीन-कवीनां काव्येषु मया दृष्टा अक्षम्य-दोषाः । केचन भाषा-सरलीकरण-व्याजेनैव सर्वथाऽशुद्धां मनीषोद्वेजिनीं विचित्रामेव संस्कृत-भाषां लिखन्तः परिलक्ष्यन्ते । एतत् सर्वं सोढ़ुं नाहं क्षमः ।

भाषा-सरलीकरणस्य समर्थकोऽस्म्यहमपि । परन्तु सन्धि-समासादि-व्याकरण-नियमानुपालनं सर्वथाऽनिवार्यम् । कवि-तल्लजो हरेकृष्ण-मेहेरो व्याकरण-सम्मतामेव भाषां प्रयुनक्तीति महते प्रमोदाय संस्कृत-साहिती-धुरीणाम् । मातृगीतिकाञ्जलि-गीतै-र्निश्चप्रचमेव वागधिष्ठात्र्या भाण्डागारं समृद्धिमेष्यतीति मम दृढ़ो विश्वासः । गीतेष्वेषु प्रतिपदमनुस्यूता लय-वाहिताऽपि स्मारयत्यैवोत्कल-भाषा-लालित्यम् ।
मन्ये, साम्प्रतिके सहृदय-परिधौ ग्रन्थरत्नस्यास्य प्रशस्तिपरा चर्चा भविष्यति । सा चर्चैव कवेः सारस्वत-पुरस्कारः । शतायुष्यमुपयातु सरस्वती-मन्दिर-दीपोऽयं श्रीहरेकृष्ण-मेहेर-प्रख्य इति सप्रणयं कामयते, 

मिश्रोऽभिराज-राजेन्द्रः.
(डॉ. अभिराज-राजेन्द्र-मिश्रः)
आचार्यः, संस्कृतविभागाध्यक्षश्च,
हिमाचल-प्रदेश-विश्वविद्यालयः, शिमला-५.
ता: २७-७-१९९६.
= = = = = = = =

[पादटीका]  : 
(१) चित्रे निवेश्यादि (शाकुन्तले) ।
(२) सविस्तरं द्रष्टव्यं मदुपज्ञे शास्त्रालोचने, पृ. ६६-७३.
(भारतीय-संस्कृति-निकषे शकुन्तलाया मदन-लेखस्य काञ्चनत्वम्), अक्षयवट प्रकाशन, इलाहाबाद ।
(३) सविस्तरं द्रष्टव्यं मदुपज्ञे शास्त्रालोचने, पृ. २७-३६ (स्वातन्त्र्योत्तरं गीतिकाव्यम्: वाङ्मय-विश्लेषणम्) ।
(४) सर्वमेतत् प्रकाशितं कौशाम्बी -प्रकाशनेन (दारागञ्ज, इलाहाबाद) ।
= = = = = = = = = 

Related Link :

Complete ‘Matrigitikanjalih’ Kavya: 

http://hkmeher.blogspot.com/2011/09/complete-matrigitikanjalih-kavya.html 
= = = = = = = = 

Complete ‘Mātŗigītikāñjalih’ Sanskrit Kāvya (मातृगीतिकाञ्जलिः): डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

Mātŗigītikāñjalih   

(Modern Sanskrit Gītikāvya of 25 lyrics
composed with self-innovated original new metres and tuning)  

Author : Dr. Harekrishna Meher  

Publisher : Kalahandi Lekhak Kala Parishad,
Bhawanipatna, Kalahandi, Orissa, India.
First Edition : 1997 A.D.
= = = = = = = =

About ‘Mātŗigītikāñjalih’ : http://dbpedia.org/page/Matrigitikanjalih

Some Comments on ‘Mātŗigītikāñjalih’ Kāvya : 

http://hkmeher.blogspot.com/2008/03/modern-sanskrit-literature.html    

  

Wikipedia : ‘Mātŗigītikāñjalih’ Kāvya: http://en.wikipedia.org/wiki/Matrigitikanjalih 

Concept of Giti and ‘Mātŗigītikāñjalih’ Kāvya
(English Article by : Prof. Abhiraj Rajendra Mishra) :
http://hkmeher.blogspot.com/2008/05/concept-of-gti-and-mtrigtikjali-kvya.html

 

Places where cited, referred and discussed : 

 http://hkmeher.blogspot.com/2010/06/places-where-drharekrishna-meher-and.html

= = = = = = = =

मातृगीतिकाञ्जलिः (आधुनिक-संस्कृत-गीतिकाव्यम्) 
रचयिता : डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः
प्रकाशकः -
कलाहाण्डि-लेखक-कला-परिषद्,
भवानीपाटना, कलाहाण्डि, ओड़िशा, भारतम् ।
प्रथम-संस्करणम् : १९९७ ख्रीष्टाब्दः ।

= = = = = = = = = = = = = =

ग्रन्थ-सूची  (Contents)
= = = = = = = = = = = = = = 

Abhimatam : (Prof. Srinivas Rath): अभिमतम् :

http://hkmeher.blogspot.com/2011/09/abhimatam-matrigitikanjalih-kavya-prof.html 

 
Bhūmikā: (Prof. Abhiraj Rajendra Mishra) : भूमिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2011/09/matrigitikanjalih-kavya-bhumika-prof.html

Prāstāvikam : प्रास्ताविकम् :
http://hkmeher.blogspot.com/2009/11/introduction-matrigitikanjalih-kavya.html

= = = = = = = = = = =

गीतिकानुक्रमणी 

= = = = = = = = = = =

Vāņī-Gītikā (1): वाणी-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2009/01/my-sanskrit-song-vani-gitika.html

Mātŗi-Gītikā (2): मातृगीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2009/05/sanskrit-poem-matri-gitika-harekrishna.html

Viśva-Gītikā (3): विश्व-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2009/02/sanskrit-song-visva-gitika.html

Jīvana-Gītikā (4): जीवन-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2007/07/1.html

Purushottama-Gītikā (5): पुरुषोत्तम-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2009/05/purushaottama-gitika-sanskrit-song.html

Prabodha-Gītikā (6): प्रबोध-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/prabodha-gitika-hkmeher.html

Nārī-Gītikā (7): नारी-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2010/05/nari-gitika-hkmeher.html

Praņayinī-Gītikā (8): प्रणयिनी-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/pranayini-gitika-hkmeher.html

Praņayi-Gītikā (9): प्रणयि-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/pranayi-gitika-hkmeher.html

Vibhu-Gītikā (10): विभु-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2009/01/my-sanskrit-song-vibhu-gtik.html

Śiśu-Gītikā (11): शिशु-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2011/07/sisu-gitika-song-for-child-hkmeher.html

Naţarāja-Gītikā (12): नटराज-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2009/02/nataraja-gitika.html

Śakti-Gītikā (13): शक्ति-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2008/10/my-sanskrit-song-akti-gtik.html

Samaya-Gītikā (14): समय-गीतिका : 
 http://hkmeher.blogspot.com/2008/11/sanskrit-song-samaya-gtik.html

Kalākara-Gītikā (15): कलाकर-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/kalakara-gitika-hkmeher.html

Abhijñāna-Gītikā (16): अभिज्ञान-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/abhijnana-gitika-hkmeher.html

Śiva-Sańkalpa-Gītikā (17): शिवसङ्कल्प-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2010/12/siva-sankalpa-gitika.html

Gāyatrī-Gītikā (18): गायत्री-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2009/07/gayatri-gitika.html

Bhārata-Bhāratī-Gītikā (19): भारत-भारती-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2011/07/bharata-bharati-gitika-hkmeher.html

Kavi-Gītikā (20): कवि-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2009/05/sanskrit-song-kavi-gitika-h-k-meher.html

Gītā-Gītikā (21): गीता-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/gita-gitika-hkmeher.html

Sańgīta-Gītikā (22): सङ्गीत-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2008/05/sagta-gtik-song-of-music-mtrigtikjalih.html

Daśarūpa-Gītikā (23): दशरूप-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2011/01/dasarupa-gitika-hkmeher.html

Navavarsha- Gītikā (24): नववर्ष-गीतिका :
http://hkmeher.blogspot.com/2008/10/sanskrit-song-nava-varsha-gitika-song.html

Deśa-Gītikā (25): देश-गीतिका : 
http://hkmeher.blogspot.com/2009/01/sanskrit-song-desha-gtik-song-for.html


* * * सम्पूर्णम् * * *

= = = = = = = = = = =

OTHER  LINKS : 

‘Jivana-Gitika’ (Jivanam Sundaram) from ‘Matrigitikanjalih’ Kavya:

YouTube : Video Link : 
https://www.youtube.com/watch?v=CG2EuQ9WEug

*
Reference to ‘Mātŗigītikāñjalih’ by Others :

http://hkmeher.blogspot.com/2008/10/reference-to-mtrigtikjalih-kavya.html

Wikipedia : Sanskrit Literature : ‘Mātŗigītikāñjalih’ Kāvya :

http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Sanskrit_literature

Who’s Who of Indian Writers -1999.  Sahitya Akademi New Delhi (Page-740) :

WorldCat : 
* http://www.worldcat.org/wcidentities/lccn-n80-41482
* http://www.thefullwiki.org/List_of_Indian_poets#wikipedia_Sanskrit
= = = = = = = 

Related Links : 

= = = = = = = = = 

Biodata Brief : 
Link : http://hkmeher.blogspot.in/2012/06/brief-biodata-english-dr-harekrishna.html

Biodata Details : Works and Achievements :

Link:

http://hkmeher.blogspot.in/2007/07/my-biodata.html

= = = = =  

Contributions of Dr. Harekrishna Meher to Sanskrit Literature :

Link:

http://tapasvini-kavya.blogspot.in/2013/04/contributions-of-drharekrishna-meher-to.html

http://hkmeher.blogspot.in/2013/04/drharekrishna-mehers-contributions-to.html

= = = = =  

Places where Dr. Harekrishna Meher and his works are referred, reviewed, 

cited and discussed in Research fields, articles and books by Others.

Link :

http://hkmeher.blogspot.in/2010/06/places-where-drharekrishna-meher-and.html

= = = = =  

Patriotic Songs and Poems of Dr. Harekrisha Meher.

Link :

http://hkmeher.blogspot.in/2016/07/patriotic-songs-and-poems-of.html

= = = = =  

Videos of Dr. Harekrishna Meher :

Link :

http://hkmeher.blogspot.in/2016/04/videos-of-drharekrishna-meher-sanskrit.html

= = = = = 

Translated Kavyas of Dr. Harekrishna Meher : 
Link : 
http://tapasvini-kavya.blogspot.in/2016/09/translated-kavyas-by-dr-harekrishna.html
= = = = = = =